Onkologiya
Onkologiya
Xərçəng Nədən Yaranır?
Xərçəng dünyada və Türkiyədə ürək-damar xəstəliklərindən sonra ikinci ölüm səbəbidir və getdikcə daha da çox yayılır. Cəmiyyətin əsas sağlamlıq problemlərindən olan xərçəngdən ölüm halları ürək-damar xəstəlikləri ilə müqayisədə ölüm hallarını üstələyib. Əsasən ətraf mühitin təsirindən yaranan xərçəng xəstəliyinin qarşısının alınması üçün erkən diaqnoz böyük əhəmiyyət kəsb edir. Liv Bona Dea Hospitalda xərçəng xəstəliklərinə multidissiplinar bir perspektivdən yanaşılır. Xəstələr müxtəlif ixtisas həkimləri tərəfindən müayinə olunur. Ümumi müalicə protokolu tətbiq olunur. Beləliklə, xəstənin müalicəsinə kompleks anlayışla yanaşılır.
Xərçəng Skrininq Testi Çox Vacib
Xərçəng riski olanların ümidsizliyə qapılmasına ehtiyac yoxdur. Çünki erkən diaqnozla uğurlu nəticələr əldə etmək mümkündür. Görüləcək ən vacib işlərdən biri skrininq proqramlarında iştirak edərək xərçəngin erkən aşkarlanmasıdır. Ailənizdə süd vəzi, xaya, prostat, yoğun bağırsaq, bədxassəli melanoma kimi xərçənglərdən biri varsa, genetik olaraq risk altında ola bilərsiniz. Buna görə müntəzəm müayinələr şərtdir.
Xərçəng Diaqnozu Necə Qoyulur?
Xərçəngdə erkən diaqnozun həyati əhəmiyyətinə əsaslanaraq, Liv Bona Dea Hospital güclü diaqnostika texnologiyasından istifadə edir. Öz ixtisasları üzrə mütəxəssis olan təcrübəli cərrahlar, tibbi onkologiya, radiasiya onkologiyası, psixologiya kimi müxtəlif bölmələrin mütəxəssisləri ən son texnoloji müalicə üsullarından istifadə edərək müalicəyə birlikdə qərar verirlər. Bundan əlavə, xəstə üçün ən uyğun müalicə protokolu mövcud yanaşmalar nəzərə alınmaqla “Şiş Şurası” tərəfindən müəyyən edilir.
Xərçəngin Müalicəsi Necədir?
Xəstənin genetik xüsusiyyətləri, şiş xüsusiyyətləri, yaşı və cinsi kimi bütün xüsusiyyətləri müalicə üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir. Liv Bona Dea Hospitalda xəstənin bütün bu xüsusiyyətləri nəzərə alınaraq qiymətləndirilir və fərdi müalicə protokolu tətbiq edilir. Liv Bona Dea Hospital fərdiləşdirilmiş xərçəng müalicəsi ilə fərdi müalicə yanaşmasını qəbul edir. Genetik tədqiqatlar xərçəngin müalicəsinə ən mühüm töhfə verir. Liv Bona Dea Hospital profilaktik tibbi xidmətlə insanların genlərinin xəritəsini çıxararaq erkən müdaxiləni hədəfə alır.
Uşaqlıq Boynu Xərçəngi
Uşaqlıq boynu (serviks) xərçəngi ən çox görülən ginekoloji xərçənglər arasındadır. Bu gün uşaqlıq boynu xərçənginin ən mühüm səbəbinin HPV (İnsan Papilloma Virusu) virusu olduğu məlumdur. Müntəzəm skrininq testləri sayəsində xərçəng öncəsi vəziyyətlər erkən aşkarlanır və xərçəng yaranmadan müalicə oluna bilir.
Skrininq ve İnsan Papilloma Virusu (HPV) Peyvəndləri
Skrininq ginekoloji müayinə ilə aparılır. Uşaqlıq boynuna sürtülən yumşaq fırçanın köməyi ilə həmin nahiyədəki hüceyrələr toplanır. Bu hüceyrələrin mikroskop şüşəsinin üzərinə yayıldığı və araşdırıldığı üsul pap-smear testi, HPV virusunun DNT-sinin aşkar edildiyi üsula (əgər varsa) HPV-DNT testi deyilir.
Skrininq: Nə üçün və necə həyata keçirilir?
Cinsi olaraq aktiv qadınlarda uşaqlıq boynu xərçənginin skrininqinə 21 yaşından başlanılmalıdır. Pap-smear testi 21-29 yaşlar arasında 3 ildən bir aparılır. 30 yaşından sonra hər 5 ildən bir HPV-DNT və pap-smear testləri birlikdə aparılmalıdır. Alternativ olaraq, yalnız pap-smear testi hər 3 ildən bir həyata keçirilə bilər.
Şübhə varsa, kolposkopiya olunmalı
Skrininq testinin nəticələrinə görə, xərçəng xəbərçisi kimi vəziyyətdən şübhələnilirsə, kolposkopiya aparılır. Kolposkopiyanı həyata keçirən həkim bu sahədə xüsusi təlim keçmiş və təcrübəli olmalıdır. Kolposkopiya zamanı uşaqlıq boynu ətraflı şəkildə müşahidə edilir. Şübhəli nahiyələrdən kiçik biopsiyalar götürülür və patoloji müayinə aparılır. Bu prosedur adətən 5-10 dəqiqə çəkir və anesteziya tələb etmir. Patoloji müayinə nəticəsində gələcəkdə xərçəng riski olan bir vəziyyət aşkar edilərsə, riskli nahiyənin təmizləndiyi uşaqlıq boynunda LEEP və ya konizasiya prosedurları aparılır. Uşaqlıq boynu xərçəngi müayinələri müntəzəm aparıldıqda və xərçəng xəbərçisi kimi vəziyyətlərə erkən müdaxilə edildikdə, xərçəngin əmələ gəlmə riski demək olar ki, azalır.
İnsan Papilloma Virusu (HPV) peyvəndi ilə bağlı bilinməsi vacib məqamlar
HPV peyvəndi
Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı (WHO) başda olmaqla, Dünyanın bir çox aparıcı səhiyyə təşkilatları və icmaları, xüsusilə Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı (WHO) tərəfindən tövsiyə olunur.
Təhlükəsizdir; Tərkibində canlı virus yoxdur. Buna görə də, HPV infeksiyasına səbəb olma ehtimalı yoxdur.
6 ay müddətində, cəmi 3 doza olaraq qola inyeksiya şəklində tətbiq edilir.
İdeal olaraq ilk cinsi əlaqədən əvvəl tətbiq edilməlidir. İlk cinsi əlaqədə olma yaşı sosial-iqtisadi və mədəni şəraitdən asılı olaraq dəyişə bildiyi üçün peyvənd üçün hədəf qrup 9-13 yaş arası qız uşaqlarıdır. Cinsi əlaqədən sonra peyvəndin edilməsinin heç bir zərəri yoxdur və qoruma qabiliyyəti də eynidir. Son araşdırmalar peyvəndin ən azı 50 yaşa qədər qoruyucu qabiliyyətinə malik olduğunu göstərir. Əvvəllər HPV infeksiyası keçirmiş qadınlara da peyvənd etmək tövsiyə olunur.
Amerika, Avstraliya və Avropanın bəzi ölkələri də məcburi peyvənd proqramına daxil edilmişdir. Ölkəmiz də daxil olmaqla 100-dən çox ölkənin səhiyyə nazirlikləri tərəfindən təsdiq edilib və istifadəyə verilib.
Beyin Şişləri
Beyin şişlərinin simptom və əlamətləri arasında kəllədaxili təzyiqin artmasına bağlı baş ağrısı, ürəkbulanması, qusma kimi şikayətlər və göz dibində ödəm, proqressiv hərəki itkilər, qıcolma, şüur səviyyəsində dəyişkənlik və hormonal pozğunluqlar mövcuddur.
Beyin Şişlərinin Növləri Nədir?
Əgər beyin şişlərinin əhəmiyyətli bir hissəsi cərrahi yolla tamamilə çıxarıla bilirsə, radioterapiya və/yaxud kimyaterapiya kimi əlavə müalicə üsullarına ehtiyac yoxdur. Digər tərəfdən cərrahi yolla tamamilə çıxarılmış kimi görünsə də, təkrarlanma ehtimalı yüksək olan bəzi şişlərə sonrakı dövrdə radioterapiya və kimyaterapiyanın verilməsi tələb oluna bilər.
Şişin müalicəsində əsas məqsəd xəstənin həyat keyfiyyətini pozmadan şişi məhv etmək və ya ən azından mümkün qədər sağlam və keyfiyyətli ömrü mümkün qədər uzatmaqdır.
Beyində görünə bilən bir çox müxtəlif növ şişlər var. Ümumiyyətlə, şişlər bədxassəli və xoşxassəli olaraq iki hissəyə bölünür. Ancaq bu fərq həmişə həqiqəti əks etdirməyə bilər. Bədxassəli şiş yaxşı müalicə edildikdə xəstəyə uzun və keyfiyyətli ömür verə bilər. Buna baxmayaraq, xoşxassəli şişin beyində yerləşdiyi yerin problemləri ilə xəstə həyatına davam etsə də, daha keyfiyyətsiz və problemli prosesə səbəb ola bilər.
Beyin şişi növləri üçün fərdi müalicə
Beyindəki şiş növlərinə bütün bədən şişlərində olduğu kimi, vaxtaşırı ÜST (Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı) tərəfindən təşkil edilən patologiya komitəsi tərəfindən ad verilir və təsnif edilir. Bu təsnifat sayəsində xəstədə aşkarlanan şişin xarakteri, necə müalicə ediləcəyi, təkrarlanma vəziyyəti kimi məlumatlar əldə edilə bilər. ÜST-nin sonuncu dəfə 2017-ci ildə yenilənmiş təsnifatında onlarla müxtəlif şiş növləri təfərrüatlı (genetik və molekulyar xüsusiyyətlər daxil olmaqla) təsvir edilmişdir. Beyində şiş aşkar edildikdə, mütləq patoloji, yəni toxumanın ibarət olduğu hüceyrələrin növünü və onun genetik / immunoloji və molekulyar xüsusiyyətlərini müəyyən etmək lazımdır. Bunun sayəsində xəstənin müalicəsi daha yaxşı tənzimlənə və gələcəyi dəyərləndirilə bilər. Bununla belə, hər bir şişin gedişi hər bir xəstədə fərdi müxtəlifliklər göstərə bilər.
Kist Şişdirmi?
Xalqımızın klassik sualı şiş – kista fərqidir. Tibbdə normal bədən toxumasından fərqli şəkildə yer tutan hər hansı quruluşa şiş deyilir. Bəzən belə hallar üçün lezyon terminindən də istifadə olunur. Tibbdə şiş – törəmə eyni şeydir və yaxşı ilə pis arasındakı fərqi göstərmir. Bəzi şişlər kistik ola bilər. Tamamilə kist olan bəzi strukturlar şiş olmaya bilər.
Yetkinlərdə beyində ən bədxassəli şiş glioblastomadır. Bu şiş əslində beynin öz təbii hüceyrələrindən olan astrositlərdən əmələ gəlir. Bu şişlərin daha az bədxassəli olanlarına astrositomalar da deyilir. Beynin digər hüceyrələrindən yaranan oliqodendroqlioma, ependimoma kimi müxtəlif şişlər də var.
Ən çox yayılmış xoşxassəli şişlər meningioma və şvannomadır. Meningiomalar əsasən beynin ətrafındakı qoruyucu membran strukturlarından əmələ gələn xoşxassəli şişlərdir. Şvannomalar isə sinirləri əhatə edən qabıqlardan ibarətdir və bəzi sinirlərdə, məsələn, eşitmə və müvazinət sinirlərində daha çox rast gəlinir.
Bəzi şişlər beyində və ana bətnində formalaşarkən sinir toxumasının içərisində qalan müxtəlif hüceyrələrdən yaranır. Kraniofaringeoma və kolloid kist kimi şişlər bu tip törəmələr arasındadır.
Metastaz Nədir?
Bədəndəki bəzi xərçənglər beyin toxumasına yayıla bilər. Bu vəziyyətə metastaz deyilir və bu, şişin artıq bədən tərəfindən idarə olunmadığını və yayıldığının göstəricisidir. Metastazlar adətən birdən çox olur. Ağciyər, süd vəzi, melanoma (bədxassəli dəri xərçəngi), böyrək və həzm sistemi xərçənglərinin metastazları beyində daha çox olur.
Beyin şişlərinin bəzi növlərinə kişilərdə və ya qadınlarda daha çox rast gəlinir. Beyin şişləri daha çox müəyyən genetik xəstəliklərdə (məsələn, neyrofibromatoz, fon Hippel-Lindau sindromu) rast gəlinir.
Mikrobiota və Onkologiya
Mikrobiomunuza uyğun qidalanaraq, immunitet sisteminizi gücləndirə və xərçəng müalicəsini dəstəkləyə bilərsiniz. Bağırsağınız trilyonlarla bakteriyaya ev sahibliyi edir. Bu mikroskopik canlıların əmələ gətirdiyi ekosistem mikrobiom adlanır. Bağırsaq mikrobiomunda faydalı bakteriyaların miqdarının azalması və zərərli bakteriyaların miqdarının artması xərçəngin bəzi növləri ilə sıx bağlıdır. Mikrobiom və xərçəng arasındakı əlaqəyə dair son araşdırmalarda mikrobiom balansının immunitet sistemini gücləndirərək xərçəng müalicəsini dəstəkləyə biləcəyi və xərçəngə tutulma riskini azalda biləcəyi göstərilmişdir.
Xərçənglə Mübarizədə Mikrobiom Balansının Gücü
Bağırsaq mikrobiomunda balansın pozulması xərçəng riskini artırır və xəstəliyin gedişatına mənfi təsir göstərir. Bağırsaq mikrobiom balansınızın təmin olunması məqsədilə aparılan doğru müdaxilələr immunitet sisteminizi gücləndirərək xərçəngə qarşı qoruyucu təsir göstərir.
Mikrobiom analizi balanslaşdırılmış mikrobiom profilinə çatmağınız üçün istehlak etməli olduğunuz qidaları hesablayaraq sizə təqdim edir.
Yoğun Bağırsaq Xərçəngi
Yoğun bağırsaq xərçəngi dünyada 2-ci ya da 3-cü yerdə tez-tez görülən xərçənglər arasındadır.
Yoğun bağırsaq xərçənginin təxminən 90%-dən çoxu poliplərdən yaranır. Poliplər əvvəlcə xoşxassəli, metastatik olmayan və hələ xərçəngli olmayan şişlərdir. Yoğun bağırsaq xərçəngi xərçəngə çevrilməzdən əvvəl endoskopik üsulla (polipektomiya) çıxarılarsa, böyük ölçüdə qarşısı alınır.
Erkən diaqnozun olduqca vacib olduğu yoğun bağırsaq xərçəngi, ümumilikdə əlamət göstərməyən və yavaş inkişaf edən xərçəng növüdür. Xüsusilə 50 yaş və üzəri şəxslərdə görülən bu xərçəng erkən diaqnozla müalicə edilə bilər.
Skrininq Kolonoskopiyalar Çox Vacibdir
Yoğun bağırsaq xərçəngindən qorunmada skrininq kolonoskopiyası mühüm yer tutur. Bu xərçəngin tez-tez görüldüyü ölkələrdə hər ölkənin səhiyyə orqanının qəbul etdiyi bir-birinə oxşar skrininq proqramları vardır. Skrininq proqramlarının sonunda yoğun bağırsağın bir hissəsinin və ya hamısının kolonoskopiya adlandırılan üsulla və gözlə görərək yoxlanılması tövsiyə olunur. Burada məqsəd xərçəngin yaranmadan qarşısını almaq və ya hələlik başlanğıc mərhələsində olan və əlamət verməyən erkən mərhələdəki xərçəngləri gec olmadan aşkarlayıb müalicə etməkdir.
50 Yaş Sonrası Skrininq Şərt
Poliplərin yaranma tezliyi yaşla birlikdə artır. Ümumilikdə hər hansı bir riski olmayan sağlam fərdlərdə yoğun bağırsaq xərçənginin skrininqinə 50 yaşından sonra başlanılır. Belə bir riskə malik olmayan fərddə 50 yaşından sonra aparılan skrininq kolonoskopiyası tamamilə normal nəticə veribsə, fərdi təxminən 8-10 il qoruya bilər. Ancaq; risk amili olanlarda və ya daha əvvəlki kolonoskopiyasında polip mövcud olanlarda, ailəsində yoğun bağırsaq xərçəngi olanlarda, xüsusilə birinci dərəcəli qohumlarında adenomatoz polip olanlarda kolonoskopik skrininq tezliyi dəyişir.
Skrininq kolonoskopiyasında polip aşkarlanmayan risksiz fərdlərdə ikinci skrininq kolonoskopiyası üçün tələsməyə ehtiyac yoxdur. Ailəvi riski olanlarda ya da kolonoskopiyasında polip aşkar olunanlarda ikinci skrininq kolonoskopiyası üçün lazımi müddət polipin növünə, ölçüsünə, sayına və polipin içindəki struktura görə müəyyən olunur.
Süd Vəzi Xərçəngi
Süd vəzi xərçənginin yaranma yaşı getdikcə azalır. Bu səbəblə, mütəxəssislər klinik süd vəzi müayinələrinin başlanğıc yaşının 20 olmasını tövsiyə edir.
Süd vəzi xərçəngi skrininqində yoxlanış yaşı neçə olmalı?
Süd vəzi xərçəngi üzrə skrininq təlimatları hər qadının 20 yaşından etibarən ayda bir dəfə öz-özünə süd vəzi müayinəsi etməsi tövsiyə olunur. Bundan başqa, 20 yaşından etibarən 40 yaşınadək 2-3 ildə bir dəfə süd vəzi cərrahına gedərək süd vəzi müayinəsi etdirmələri tövsiyə olunur, ancaq süd vəzi xərçənginin görülmə yaşının getdikcə azalması və tezliyinin artması səbəbilə tibbi xidmətlərə rahat çıxışı olan bütün qadınlarımıza ildə bir dəfə həkim müayinəsindən keçmələrini tövsiyə edirik. 40 yaşından etibarən isə mütləq ildə bir dəfə həkim müayinəsindən keçmələri və mamoqrafiya çəkdirmələri lazımdır.
Yüksək riskli qadınların isə mamoqrafiya çəkilişləri daha erkən yaşlarda ailə riskinə görə müəyyən olunur və lazımi hallarda 25 yaşından etibarən mamoqrafiya çəkilişlərinə başlanıla bilər.
Risk amilləri nələrdir?
Həyat tərzinin təsir göstərə biləcəyi amillər süd vəzi xərçəngi baxımından yoxlanıla bilən risk amilləri kimi təsnif olunur. Bunlar;
● Artıq çəki
● Uyğun olmayan pəhriz
● Məşq etməmək
● Həddindən artıq spirtli içki istifadəsi
● Tütün istifadəsi
● Menopauza sonrası hormon istifadəsi
● Uzun illər doğuşa nəzarət həbindən istifadə
● D-vitamini çatışmazlığı
● Stress və narahatlıq olaraq misal çəkilə bilər.
Yoxlanışlar çox vacib
Buna görə də; mütəmadi olaraq öz-özünə süd vəzilərinin müayinəsi, illik kliniki süd vəzi müayinəsi, illik mamoqrafiya və lazım olduqda ultrasəs müayinəsi, artıq çəkidən xilas olmaq, uyğun və sağlam qidalanma, müntəzəm idman hərəkətləri, həddindən artıq spirtli içki qəbul etməmək, qətiyyən siqaret çəkməmək, stressdən uzaq sakit həyat qurmaq, postmenopauzal hormonlardan istifadə etməmək, doğuşa nəzarət həblərinin istifadəsi istisna olmaqla qorunma üsullarına üstünlük vermək süd vəzi xərçənginin qarşısını almaq üçün ən yaxşı seçim olacaqdır.
Kosmetik süd vəzi xərçəngi əlaqəsi varmı?
Tədqiqatlar göstərir ki, bəzi kimyəvi maddələr insanlarda xərçəngin inkişafına kömək edə bilər. Bu kimyəvi maddələrin çoxu bədəndəki estrogen və digər hormonların qarşısını alaraq və ya onları təqlid edərək bədənin hormonal balansını poza bilər. Kosmetika və fərdi qulluq vasitələri müxtəlif tərkiblərdən ibarət olsa da, süd vəzi xərçəngi ilə əlaqəsi araşdırılan kimyəvi maddələr; bir çox kosmetik məhsullarda (makyaj, nəmləndiricilər, saç baxımı məhsulları və təraş kremləri/gelləri) və dırnaq boyası, saç spreyindəki rəngləri tutmaq və kövrəkliyi azaltmaq üçün əsasən istifadə olunan, bundan başqa bir çox şəxsi qulluq və təmizlik məhsulu qoxularının içindəki ftalatlardır.
Ağciyər Xərçəngi
Ağciyər Xərçəngi Nədir?
Ağciyərlər tənəffüs sistemimizin ikiqat süngər quruluşlu orqanlarıdır. Sağ ağciyər 3 hissədən (pay) ibarətdir və sol ağciyərdən (2 paydan ibarətdir) bir az daha böyükdür. Xərçəngdən ölüm səbəbləri arasında birinci sırada yerləşən ağciyər xərçəngi; erkən mərhələlərdə uğur əldə olunaraq müalicə edilə bilən bir xərçəng növüdür.
Ağciyər Xərçəngi Necə Yaranır?
Ağciyər xərçəngi ağciyər toxumalarında, xüsusən də tənəffüs yollarını əhatə edən hüceyrələrin nəzarətsiz çoxalması nəticəsində baş verir. Beləliklə, ətrafdakı toxumaların zədələnməsi və ya ağciyər funksiyasının itirilməsi baş verir. Bu nəzarətsiz çoxalmanın ağciyərdən başqa orqanlara da yayılması (metastaz) ilə nəticələnə bilər. Ölüm nisbəti çox yüksək olan bu xərçəng növünün ən çox yayılmış səbəbi tütün tüstüsünə uzun müddət məruz qalmaqdır. Bundan əlavə, genetik faktorlar, radon qazı və asbestə məruz qalma və havanın çirklənməsi kimi amillər də məsuliyyət daşıyır.
Ağciyər Xərçəngi Neçə Hissəyə Bölünür?
Ağciyər xərçəngləri patoloji olaraq kiçik hüceyrəli və kiçik olmayan hüceyrəli ağciyər xərçəngləri olmaqla əsasən 2 əsas növə bölünürlər. Hər ağciyər xərçənginin növü fərqli şəkildə böyüyür, yayılır və fərqli üsullarla müalicə edilir. Kiçik olmayan hüceyrəli ağciyər xərçəngi daha tez-tez görülür və ümumilikdə daha yavaş böyüyür və yayılır.
Kiçik Olmayan Hüceyrəli Nə Deməkdir?
Kiçik olmayan hüceyrəli ağciyər xərçənginin 3 əsas növü mpvcuddur. Onlar xərçəngin meydana gəldiyi toxumaya görə adlanırlar (skvamoz hüceyrəli xərçəng, adenokarsinoma və iri hüceyrəli karsinoma).
Kiçik Hüceyrəli Xərçəng Nədir?
Bəzən yulaf hüceyrəli xərçəng adlanan kiçik hüceyrəli xərçəng kiçik hüceyrəli xərçəngdən daha az yaygındır. Bu tip ağciyər xərçəngi daha sürətlə böyüyür və bədənin digər hissələrinə yayılma ehtimalı yüksəkdir.
Ağciyər Xərçəngi Simptomlarının Diaqnozu Nədir?
Yuxarıdakı əlamətlər olarsa, həkiminiz sağlamlıq tarixçənizi, siqaret çəkmə tarixçənizi, ətraf mühitin toksikantlarına məruz qalmağınızı və ailə tarixçənizi araşdıracaq. Həkiminiz həmçinin döş qəfəsinin rentgenoqrafiyasını və digər diaqnostik testləri istəyəcək. Bəlğəm sitologiyası, bronxoskopiya, iynə biopsiyası, torasentez və ya torakotomiya kimi müxtəlif prosedurlar tətbiq oluna bilər.
Ağciyər Xərçəngi üçün Risk Amilləri Hansılardır?
Ağciyər xərçəngi üçün risk amilləri aşağıdakılardır;
Siqaret
Xərçəngin inkişafı insanın çəkdiyi siqaretlərin sayından, nə qədər çəkməsindən və nə qədər dərindən nəfəs almasından asılıdır.
Siqar və tütün
Siqar və tütün istifadə edənlər xərçəngin inkişafı baxımından siqaret çəkməyənlərə görə daha çox risk altındadırlar.
Ətraf Mühitdə Siqaret Çəkmə (Passiv Çəkmə)
Xərçəngin yaranma riski ətraf mühitdə siqaret çəkilməsinə məruz qaldıqda artır. Buna istəksiz siqaret çəkmə və passiv çəkmə deyilir.
Radon
Radon görülməz, qoxusuz və dadsız, torpaq və qayalardan yaranan radioaktiv bir qazdır. Ağciyərlərə təsir göstərərək xərçəngə səbəb ola bilər.
Asbestoz
Asbestoz müxtəlif sənayelərdə istifadə olunan təbii liflər olaraq mövcud olan bir mineral qrupunun adıdır. Asbest lifləri asanlıqla kiçik hissələrə bölünərək tənəffüslə ağciyərə gedərək zərər vururlar və ağciyər xərçənginə səbəb ola bilirlər.
Ekoloji Çirklənmə
Yaşadığımız mühitdəki neft məhsullarının səbəb olduğu hava çirklənməsi ilə ağciyər xərçəngi arasında əlaqə tapılmışdır.
Şəxsi Hekayə
Əvvəllər ağciyər xərçəngi keçirmiş bir insanın, daha əvvəl ağciyər xərçəngi olmayan bir şəxsə nisbətən yenidən ağciyər xərçənginə tutulma ehtimalı daha yüksəkdir.
Ağciyər Xərçəngi Mərhələsi Nədir?
Diaqnozunuz xərçəngdirsə, həkiminiz xəstəliyinizin mərhələsini bilməlidir. Mərhələ xərçəngin bədəninizdə nə qədər yayıldığını öyrənməkdir. Xərçəngin mərhələsi müəyyən olduqdan sonra həkiminiz müalicənizi təyin edə bilər. Bunun üçün kompüter tomoqrafiyası (KT), pozitron emissiya tomoqrafiyası (PET), maqnit rezonans görüntüləmə (MRT), sümük sintiqrafiyası və/və ya mediastinoskopiya/mediastinotomiyadan istifadə edilə bilər.
Ağciyər Xərçəngi və Siqaret Əlaqəsi
Siqareti nə qədər tez tərgitsəniz, ağciyərləriniz bir o qədər tez təmizlənəcək.
Ağciyər Xərçənginin Müalicəsi Nədir?
Xərçəngin müalicəsi bir çox amillərdən asılı olaraq dəyişə bilər; xərçəngin mərhələsi (yayılması), ölçüsü, yeri və xəstənin ümumi vəziyyəti kimi. Ağciyər xərçənginə nəzarət etmək və ya simptomları azaltmaqla həyat keyfiyyətini yaxşılaşdırmaq üçün müxtəlif müalicə üsulları və müalicə kombinasiyalarından istifadə edilə bilər. Ağciyər xərçənginin müalicəsinə cərrahiyyə, radiasiya terapiyası və kimyaterapiya daxildir.
Ağciyər Xərçənginin Cərrahi Müalicəsi Nədir?
Cərrahiyyə xərçəngin müalicəsinin ən qədim və ən təsirli üsuludur. Xərçəng xəstələrinin təxminən 15-20%-də müalicə üsulu birbaşa cərrahiyyədir. Cərrahiyyə digər müalicə üsulları ilə birlikdə də tətbiq oluna bilər. Terapevtik cərrahiyyə şiş toxumasının və onu müşayiət edən bütün limfa düyünlərinin, zəruri hallarda ətraf toxumalarla birlikdə çıxarılmasını nəzərdə tutur. Uzaq orqana yayılma (metastaz) olmadığı hallarda (təkcə beyin metastazı istisna olmaqla) cərrahiyyənin digər müalicə üsulları ilə müqayisədə üstünlüyü bir çox tədqiqatlarda göstərilmişdir. Xüsusilə ağciyər xərçənginin ilkin mərhələsi bütün dünyada ən yaxşı müalicə üsulu olaraq qəbul edilmişdir. Cərrahi müalicə tələb olunan hallarda radioterapiya və/yaxud kimyaterapiya ilə dəstəklənə bilər.
Terapevtik Cərrahi Üsullar Nədir?
Videotorakoskopik (qapalı) cərrahiyyə
Torakotomiya ilə açıq cərrahiyyə
Biopsiya (Diaqnostik Cərrahiyyə) Nədir?
Biopsiya xüsusilə ağciyərlərin uc (periferik) nahiyələrində yerləşən törəmələrin həm diaqnostikasında, həm də müalicəsində istifadə edilən bir üsuldur. Bundan əlavə, adətən digər üsullarla diaqnoz qoyula bilməyən törəmələrdə son variant kimi qapalı tətbiq olunan üsuldur.
Cərrahi Mərhələnin Müəyyənləşməsi Nədir?
Xərçəngin uzaq və ya regional yayılma dərəcəsini təyin etmək üçün tətbiq edilir. Mediastinoskopiya və ya mediastinotomiya ilə regional limfa düyünlərinə xəstəliyin yayılması aşkar edilir və xəstələrə əməliyyatdan əvvəl effektiv müalicə verilir.
Dəstəkləyici Cərrahiyyə Nədir?
Digər xərçəng müalicələrinə kömək etmək üçün tətbiq oluna bilər. Məsələn, bəzi kimyaterapiya cihazları dərialtı portlar tələb edir.
Palliativ Cərrahiyyə Nədir?
Yalnız ağrıları, xərçəngin inkişafı ilə baş verən ağırlaşmaları azaltmaq üçün istifadə olunur. Həyat keyfiyyətini yaxşılaşdırmaq üçün palliativ cərrahiyyə tətbiq edilir; bu müalicə və ya xərçəng əleyhinə müalicə deyil.
Minimal İnvaziv (Endoskopik) Cərrahiyyə Nədir?
Minimal invaziv və ya endoskopik cərrahiyyə, kompüter tomoqrafiyası və robototexnika sahəsindəki nailiyyətlərdən istifadə edərək effektiv xərçəng əməliyyatı təcrübəsinin üstünlüyünü təmin edir.
Minimal İnvaziv Üsulun Üstünlükləri Nədir?
● Daha az qan itkisi
● Qan transfuziyası tələbinin azalması
● Xəstəxanada qısamüddətli yatış
● Ağrının azalması və əməliyyat sonrası dərman tələbi
● Normal pəhrizə daha tez qayıdış
● Tez sağalma və normal fəaliyyətlə qayıdış
● Daha az yara izi və daha yaxşı kosmetik görünüş
Torakoskopik Cərrahiyyə Nədir?
Video-dəstəkli torakoskopik cərrahiyyə ya da VATS, ağciyər və qida borusu xərçənglərinin diaqnostikasında və/və ya müalicəsində istifadə oluna bilər. Diaqnostik məqsədlə 1,5 sm-lik kəsikdən həyata keçirilə biləcəyi kimi müalicə məqsədilə açılan bir neçə kiçik kəsik və təxminən 5 sm əlavə bir kəsikdən istifadə edərək ağciyərin bir hissəsinin və ya hamısının çıxardılması proseduru tətbiq oluna bilər. Döş qəfəsi divarının daxilini əhatə edən pərdə (plevra), ağciyər düyünləri, mediastinal törəmələr və plevral mayedən nümunəgötürmə üçün çox yaxşı diaqnostik üsuldur. Xüsusilə xərçənglərə bağlı mayenin təkrar yaranması zamanı mayenin təkrar yığılmasının qarşısını almaq üçün plevrodez (pudra istifadəsi) proseduru ilə birlikdə istifadə oluna bilər.
3 Ölçülü Braxiterapiya Nədir?
Ağciyər xərçənginin radioterapiyasında xarici şüalanma üsullarından istifadə oluna bilməyən uyğun xəstələrdə döş qəfəsi xəstəlikləri komandası ilə əsas tənəffüs yollarına yerləşdirilən borular vasitəsilə braxiterapiya edilə bilər.
Ağciyər Xərçəngində Kimyaterapiya və Radioterapiya Müalicəsi
Ağciyər xərçəngi cərrahiyyəsindən sonra patoloji raporta və cərrahın əməliyyat nəticələrinə görə kimyaterapiya və/və ya radioterapiya müalicəsi lazım ola bilər. Xəstəliyin mərhələsinə bağlı olaraq ən erkən mərhələdə 20%-lərdə təkrarlama ehtimalı əməliyyatın aparıldığı son mərhələdə (Mərhələ III A) 60-70%-lərə qədər yüksəlir.
Dəri Xərçəngi
Dəri xərçəngi cəmiyyətdə ən çox rast gəlinən xərçəng növlərindən biridir. Bir çox dəri xərçəngi var və hər biri görünüşü ilə fərqlənə bilər. Biopsiya nəticəsində dəri xərçəngi aşkar edilərsə, əlavə müalicə tələb oluna bilər. Erkən diaqnozla cərrahi müalicə kifayət ola bilər. Xərçəngin inkişaf etmiş mərhələlərində (müxtəlif orqanlara yayıldıqda) müalicə protokolu dəyişir. Liv Bona Dea Hospital Dəri və Zöhrəvi Xəstəliklər Klinikasında müalicə dəri xərçənginin növü, ölçüsü və yerləşmə nahiyəsinə və ya xəstənin ehtiyaclarına görə dəyişir.
Dəri Xərçəngində Ən Çox Risk Altında Olanlar
Açıq dəri rəngi olan şəxslər
İşlə əlaqədar uzun müddət günəşə məruz qalanlar (fermer, dənizçi, inşaat işçiləri)
Şüa terapiyaları, arsenik kimi bəzi kimyəvi maddələrə məruz qalanlar
Genetik amillər (ailəsində dəri xərçəngi olan şəxslərdə xərçəngə yoluxma riski normal populyasiyaya görə daha çoxdur)
Diaqnoz necə qoyulur?
Liv Bona Dea Hospital Dəri və Zöhrəvi Xəstəlikləri Klinikasında vizual ya da dermatoskop adlandırılan cihazla müayinə aparılır. Sonra da xalın çıxardılmasına ya da biopsiyanın götürülüb-götürülməməsinə qərar verilir. Risk amili aşkarlanır. Risk olsa da, xalın erkən dövrdə çıxardılması xəstəliyin müalicəsi üçün kifayətdir. Bütün xərçənglər arasında dəri xərçəngləri 40%-lik paya sahibdir. Amerika Birləşmiş Dövlətlərində aparılan tədqiqatda hər 5 şəxsdən birində dəri xərçənginin yaranma riski olduğu aşkar edilmişdir. Dəri xərçənginin aşkarlandığı şəxsdə təkrarən xərçəngin yaranma riski 44%-dir.
Dəri Braxiterapiyası (Leipzig Aplikatorla)
Liv Bona Dea Hospital Dəri və Zöhrəvi Xəstəliklər Klinikasında müvafiq səth və dərinliyə sahib erkən mərhələli dəri skvamoz və bazal hüceyrəli xərçənglərin müalicəsində braxiterapiyadan uğurla istifadə olunur. Xüsusilə üz ətrafında yerləşən şişlərdə cərrahiyyə ilə yarana biləcək kosmetik zədələnmələr braxiterapiyanın istifadəsində ümumilikdə daha az müşahidə olunur. Həkim tərəfindən uyğun görülən, xüsusilə üz nahiyəsində yerləşən erkən mərhələli dəri xərçəngi olan xəstələr braxiterapiya ilə müalicə edilə bilər.
Nə üçün yayda xalların təhlükəsi artır?
Bir xalın xərçəngə çevrilə bilməsi üçün travma keçirməsi lazımdır. Bu travmaların əsasında günəş dayanır. Bu səbəblə yayda xərçəngə çevrilmə riski artır. Günəşdən başqa ovuc içi, ayaq dabanı, büstqalter toqqası, alt paltarının rezini kimi yerlərə rast gələn xallar əsasən sürtünmə ya da qopmalara bağlı olaraq travmaya məruz qalır. Bu növ xalların götürülməsi lazımdır. Günəş şüaları xalların xərçəngə çevrilə bilmə riskini artırır. Xüsusilə ani və yüksək dozalı günəş çox önəmlidir. Xüsusilə yanığa səbəb olacaq ölçüdə qızarma, soyulma kimi hallar dəri xərçənginə çevrilmə riskini artırır. Hüceyrənin növünü pozaraq atipiya yaradır. Xüsusilə tünd rəng melanindən ibarət xallarda daha çox risk mövcuddur. Hüceyrənin quruluşu pozulduqda xərçəng riski də artır. Günəş şüalarından xüsusilə ultrabənövşəyi A şüaları daha riskli şüalardır. Təəssüflər olsun ki, istifadə etdiyimiz günəş qoruyucular da ultrabənövşəyi B şüalarına görə təyin olunmuş amillərlə müəyyən olunur. Günəş qoruyucu istifadə edərkən üzərində “Ultrabənövşəyi (UV A və B)” yazılmalıdır.
Bu əlamətlər varsa, dərhal həkimə!
● Xal anidən böyüyərsə
● Konturları qeyri-düzgün olarsa, forması pozuldusa
● Rəngi qara quzğun, yəni tünd qara rəngə çevrildisə
● Subyektiv əlamətlər müşayiət edirsə (Yanma, qaşınma, ağrı)
Prostat Xərçəngi
Prostat xərçəngi bu gün kişilərdə ən çox görülən ikinci xərçəng növüdür. Dünyada hər il təxminən 1 milyon kişiyə prostat vəzi xərçəngi diaqnozu qoyulur və təəssüf ki, hər beş nəfərdən biri ölür. Ölkəmizdə hər il 100 min sağlam kişidən 31-nə prostat xərçəngi diaqnozu qoyulur.
Prostat Xərçəngi PSA Testi
İrsi genetik faktorların bütün prostat xərçənginin 10%-dən məsul olduğu təxmin edilir. Ailədə prostat xərçəngi olan kişilərdə (ata, qardaş, əmi) prostat vəzi xərçənginə tutulma riski daha yüksək hesab edilir. Ona görə də risk qrupuna daxil olan kişilər 40 yaşından etibarən müayinədən keçməlidirlər. Prostat xərçəngi skrininqi ümumiyyətlə 45 yaşından etibarən tövsiyə edilsə də, 40 yaşından sonra ildə ən az bir dəfə edilən PSA testi növbəti müayinə və təqib planı üçün çox əhəmiyyətlidir.
Prostat Xərçəngi Skrininqi Hansı Məqsədlə Aparılır?
Prostat vəzi xərçənginin müayinəsinin məqsədi xəstəliyin yalnız həmin orqanda məhdudlaşmasını aşkar etməkdir. Xəstəlik yalnız prostatla məhdudlaşdıqda, 10 illik sağ qalma nisbətləri 100%-ə yaxındır. Prostat xərçənginin bir çox effektiv müalicə variantları var. Erkən dövrdə (80-90%) prostat xərçənginə tutulan xəstələrdə açıq, laparoskopik və robotik prostatektomiya əməliyyatları ilə sağalmaq olar.
Qalxanabənzər Vəzi Xərçəngi
Qalxanabənzər vəzi qığırdaq ölçüsündə, kəpənəyə bənzər formada çəkisi 20-40 qram olan bir orqandır və müxtəlif qidalarla, xüsusən də duzla qəbul etdiyimiz yoddan sintez edilən qalxanabənzər vəzi hormonu ilə orqan və toxumaların ahəngdar işləməsini təmin edən orqandır. Ölkəmiz yod çatışmazlığı baxımından endemik sayılan coğrafiyada yerləşir və qalxanabənzər vəzi xəstəliklərinin və buna görə də xərçəngin tez-tez rast gəlindiyi bir ölkədir. Qalxanabənzər vəzi xərçənginə tutulma halları son illərdə bütün dünyada, xüsusilə gənc qadınlarda artıb və hələ də ölkəmizdə süd vəzi xərçəngindən sonra ikinci ən çox rast gəlinən xərçəng növüdür. 2020-ci ilin məlumatlarına əsasən ölkəmiz də daxil olmaqla Cənubi Avropada qadınlarda yüz mində 16,5%, kişilərdə isə yüz mində 5,1%, bütün növlər birlikdə qiymətləndirildikdə isə 5 illik sağ qalma müddəti 97% təşkil edir.
Qalxanabənzər Vəzi Xərçəngi Nədir?
Qalxanabənzər vəzi xərçəngi qalxanabənzər vəzi hüceyrələrinin nəzarətsiz çoxalması və “düyün” adlı törəmənin əmələ gəlməsi ilə başlayan bir prosesdir. Bu düyünlərin 95%-i xoş xasiyyətlidir, lakin bəziləri nəzarətsiz böyüməyə davam edərək qalxanabənzər vəzi xərçənginə səbəb ola bilər. Adətən limfa düyünləri vasitəsilə bədənə yayılır. Ancaq nadir olsa da, digər orqanlara qan vasitəsilə metastaz verə bilər.
Qalxanabənzər vəzi xərçəngi digər xərçəng növlərinə görə daha çox xoşxassəlidir. Bütün qalxanabənzər vəzi xərçənglərinin 85%-i Papilyar Qalxanabənzər Vəzi Xərçəngidir. Bu xərçəngdə ümumilikdə erkən diaqnoz zamanı qalxanabənzər vəzinin çıxarılması kifayət edir. Ancaq erkən aşkarlanmazsa, ümumilikdə boyundakı limfa vəzilərinə yayılır və əməliyyatda qalxanabənzər vəzi ilə bərabər bu limfa vəzilərinin də çıxarılması lazımdır. Folikulyar Qalxanabənzər Vəzi Xərçəngi də Papilyar Qalxanabənzər Vəzi Xərçəngi ilə oxşar olaraq xoşxassəlidir. Daha nadir və aqressiv Qalxanabənzər Vəzi Xərçəng növləri də mövcuddur. Bunlar çox nadir olsalar da, xüsusilə Medulyar Qalxanabənzər Vəzi Xərçəngi digər endokrin vəzlərdə (paratiroid və ya böyrəküstü vəzi) də müxtəlif xəstəlikləri özündə saxlayır və bir sindromun hissəsi ola bilər. Daha az rast gəlinən bəzi qalxanabənzər vəzi xərçənginin növləri mövcuddur. Bunlar zəif dərəcədə fərqlənmiş qalxanabənzər vəzi xərçəngləri, anaplastik xərçəng və limfomalardır.
Ümumiyyətlə, qalxanabənzər vəzi xərçəngləri erkən aşkarlandıqda, düzgün müalicə olunduqda, lazım olan xəstələrə radioaktiv yod müalicəsi əlavə olunduqda bu xəstəlikdən tamamilə xilas olmaq mümkündür.
Qalxanabənzər Vəzi Xərçənginin Əlaməti Nədir?
Səsibatıqlıq: Ümumilikdə şiş səs tellərinə gedən sinirinin tutulması ya da sinirə təzyiq olduğu zaman yaranır.
Udma çətinliyi: Böyük şişlərdə ya da düyünlərdə törəmənin qida borusuna təzyiq göstərməsi ya da həmin nahiyədə hərəkət məhdudiyyəti yaratması nəticəsində yaranır.
Nəfəs almada çətinlik: Bu simptomda şişin nəfəs borusuna təzyiq göstərməsi nəticəsində ya da xoşagəlməz hallarda ikitərəfli böyüyən qalxanabənzər vəzilərin nəfəs borusunu sıxışdırması nəticəsində yaranır.
Boyun ağrısının davam etməsi və soyuqdəymə olmadan davam edən öskürək qalxanabənzər vəzi xərçənginin əlaməti ola bilər.
Qalxanabənzər Vəzi Xərçəngi Əməliyyatı Nə Zaman Olunmalı?
Qalxanabənzər vəzi xərçənginin tək bilinən müalicəsi əməliyyatdır. Lakin proqnozu daha pis olan bəzi alt tiplərdə əməliyyatdan əvvəlki dövrə əlavə olaraq kimyaterapiya və radioterapiya kimi bəzi müalicələr tələb oluna bilər. Qalxanabənzər vəzi xərçəngi qadınlarda daha çox rast gəlinsə də, qalxanabənzər vəzi düyünü olan kişi xəstələrdə qadınlara nisbətən düyün xərçənginə daha çox rast gəlinir.
Qalxanabənzər Vəzi Xərçəngi Əməliyyatından Sonra Müalicə Prosesi Nədir??
Əməliyyatdan sonrakı dövrdə xəstənin nəticələri endokrin cərrah, endokrinoloq, nüvə təbabəti, radiologiya və patoloji mütəxəssislərindən ibarət multidissiplinar şuralarda qiymətləndirilir və lazım olduqda xəstənin əməliyyatdan sonrakı müalicəsinə qərar verilir. Dünyada müxtəlif yanaşmalar olsa da, 1-1,5 santimetrdən böyük fərqlənmiş qalxanabənzər vəzi xərçənglərində (Papilyar Qalxanabənzər Vəzi Xərçəngi, Follikulyar Qalxanabənzər Vəzi Xərçəngi) ümumiyyətlə üstünlük verilən üsul Radioaktiv Yod (Atom) müalicəsidir. Radioaktiv yod müalicəsi üçün xəstələr Nüvə Təbabəti bölmələrində radioaktiv maddə içdikdən sonra təxminən 3 gün otaqda qaldıqdan sonra evə buraxılırlar. Bu mərhələdən sonra xəstələrə Levotiroksin (tiroid hormonu) başlanır və müəyyən aralıqlarla müxtəlif qan analizləri (ilk 2 ildə hər 3 ayda bir), lazım olduqda ultrasəs müayinəsi və digər testlər ilə təqib olunur.
Kimlər Qalxanabənzər Vəzi Xərçəngi Riski Daşıyırlar?
Qadın cinsiyyəti: Səbəbi bilinməsə də, qadınlarda qalxanabənzər vəzi xərçəngləri kişilərə nisbətən 3 dəfə daha çox görülür. Ancaq qalxanabənzər vəzi düyünü olan kişilərdə xərçəngin görülmə nisbəti qadınlardan daha yüksəkdir.
Radiasiyaya məruz qalan xəstələr: Hodgkin limfoma diaqnozu ya da müxtəlif baş və boyun şişləri səbəbilə radioterapiya olunan xəstələr, nüvə fəlakətlərinə məruz qalan xəstələr (Çernobıl, Fukuşima hadisələri kimi), köhnə üsul olmasına baxmayaraq, sızanaq, xroniki tonzillit kimi səbəblərlə aşağı dozada şüa terapiyası alan xəstələr (bu müalicələr təxminən 40-50 ildən əvvəlki müalicələrdir və hal-hazırda istifadə olunmur).
Pəhriz: Yod çatışmazlığı olan pəhriz (kifayət qədər yod qəbul olunmaması)
Ailə tarixçəsi: Ailədə qalxanabənzər vəzi xərçənginin olması
Ailədə yoğun bağırsaq xərçənginin olması: Xüsusilə ailəvi Adenomatoz Polipozis Sindromu adlandırdığımız yoğun bağırsaqda çoxsaylı polipin olduğu xəstələr.
Bəzi nadir genetik xəstəliklər: Süd vəzi və qalxanabənzər vəzi xərçənglərinin yanaşı göründüyü Cowden xəstəliyi, Çoxsaylı Endokrin Neoplaziya (Tip 1 və Tip 2) kimi.
Neyroonkologiya (Beyin Şişləri)
Beyin şişlərinin müalicəsində müxtəlif şöbələrin əməkdaşlığı xəstə üçün ən uyğun və effektiv müalicə planının işlənib hazırlanmasına imkan verir. İnkişaf edən texnologiya ilə mövcud diaqnostik üsullar daha sürətli və daha dəqiq diaqnoz qoymağa imkan verir. Bu, xəstələrin sağ qalma müddətinə ən müsbət təsir edən parametr olduğu deməkdir. Xəstəliyin simptomları şişin yerindən və ölçüsündən asılı olaraq müxtəlif şəkildə görünür.
