Orqan Transplantasiyası Mərkəzi

Yetkinlər Qaraciyər Transplantasiyası Prosesində Nələri Bilməlidirlər

Hansı hallarda transplantasiya tələb olunur?

Qaraciyər transplantasiyasını tələb edən hallar əsasən kəskin (anidən inkişaf edən) və xroniki (uzunmüddətli xəstəlik) olaraq iki hissəyə ayrılır:
Kəskin qaraciyər çatışmazlığı: Qaraciyər transplantasiyasını tələb edən prioritet xəstə qrupudur, çünki bu xəstələr sağalmazlarsa, ölə bilərlər. Bu vəziyyətdə olan xəstələrin xəstəliyinin gedişatının necə davam edəcəyini təxmin etmək çox çətin olduğundan, həmin xəstələr zəruri hallarda dərhal qaraciyər köçürə biləcək orqan transplantasiyası mərkəzinə yönləndirilməlidirlər. 

Xroniki qaraciyər çatışmazlığı (Sirroz): Sirrozla yanaşı sarılıq, varikoz qanaxmalar (mədə qanaxması), assit (qarın boşluğunda maye toplanması), ensefalopatiya (bayğınlıq, şüur bulanıqlığı), sirrozla əlaqədar böyrək xəstəliyi, infeksiya və qanaxma pozğunluqları kimi kliniki əlamətlər transplantasiyanı tələb edir.

Qiymətləndirmə necə aparılır?

Qaraciyər transplantasiyası üçün müraciət edən xəstənin qiymətləndirilməsi hər xəstədə olduğu kimi xəstəlik tarixçəsinin əldə olunması və fiziki müayinənin aparılması ilə başlayır. Qiymətləndirmə daha sonra istənilən qan analizləri, radioloji müayinələr və müvafiq konsultasiyalarla davam edir. Xəstələrin xərçəng və infeksiya skrininqləri də həyata keçirilir, çünki transplantasiya əməliyyatından sonra istifadə olunacaq immun sistemini zəiflədən dərmanlar mövcud xərçəng xəstəliyinin ya da infeksiyanın gedişatını pisləşdirə bilər.
Qaraciyər transplantasiyası əməliyyatına ehtiyacın müəyyənləşdirilməsi bütün dünyada istifadə olunan standartlaşdırılmış xal sistemindən istifadə etməklə həyata keçirilir. Bu qiymətləndirmə sisteminin adı MELD (Son Mərhələ Qaraciyər Xəstəliyi üçün Model) qiymətləndirmə sistemidir. MELD xroniki qaraciyər xəstələri üçün hazırlanan, xəstəliyin dərəcəsini göstərən və xəstələrin 3 aylıq sağqalmalarını təxmin etməyi təmin edən bir sistemdir. Sirrozlu xəstələrdə MELD balı nə qədər yüksək olarsa, qaraciyər xəstəliyi də bir o qədər irəliləmiş olur və 3 aylıq ölmə riski nisbəti də bununla birlikdə artır.
Sirrozlu xəstələr müəyyən olunan MELD balının hesablanmasına görə >=15 bal olarsa, qaraciyər transplantasiyası üçün namizəd olurlar. Bununla yanaşı, kliniki əlamətlərə əsasən xəstənin şikayətlərindən dolayı MELD balları aşağı olsa da, qaraciyər transplantasiyası həyata keçirilə bilər. MELD balı >10 olan xəstə qaraciyər transplantasiyası üçün namizəd olaraq görülməli və hazırlıqlarına başlanılmalıdır. Beləliklə, xəstənin əməliyyatdan əvvəl qiymətləndirmə prosesi daha ətraflı tamamlana bilər. Beyinə təsir göstərmədən aparılan bu qiymətləndirmələr transplantasiyanın müvəffəqiyyətini artırır.

Meyitdən Transplantasiyalar

Meyitdən qaraciyər transplantasiyası nə deməkdir?

Tibbi cəhətdən beyin ölümü keçirdiyi elan olunan və ailəsinin də meyit donorluğu üçün razılığı alınan meyit donorun qaraciyərinin hamısı aparılan əməliyyatla çıxarılır və Səhiyyə Nazirliyinin nəzarətində olan bölüşdürmə qaydalarına uyğun olaraq meyit siyahısındakı ən uyğun xəstəyə təqdim edilir. Resipiyent namizəd təcili şərtlər altında əməliyyata çağırılaraq hazırlıqları yekunlaşdırılır və mümkün olan ən qısa müddətdə meyidin qaraciyərinin resipiyentə köçürülməsi həyata keçirilir.
Meyitdən transplantasiya üçün proses necə aparılır?

Canlı donoru olmayan qaraciyər transplantasiyası üçün namizədin qan analizlərinin nəticələri ya da qaraciyər çatışmazlığına səbəb olan xəstəliyi səbəbilə MELD qiymətləndirmə testində 15 bal və daha yuxarı göstərici olarsa, xəstəxanamızın meyit siyahısında qeydiyyata alınır. Daha sonra uyğun meyit donor olduqda Səhiyyə Nazirliyinin sistemi üzərindən Orqan Transplantasiyası Mərkəzimizə təqdim olunarsa, meyit donorun qaraciyərinin çıxarılması ilə bağlı əməliyyat prosesi başlayır. Meyit donorun təqdim edildiyi xəstəxanaya gedilərək qaraciyər və uyğun hesab edilən digər orqanlar müvafiq komandalar tərəfindən çıxarılaraq soyuq mühitə qoyulur. Bu arada yenə də Səhiyyə Nazirliyinin sistemi üzərindən daha əvvəl mərkəzimizdə qeydiyyatdan keçmiş resipiyent namizədlərindən ibarət siyahı qarşımıza çıxır. Sıradakı ilk xəstədən başlayaraq resipiyent namizədlər çağırılır. Əgər ilk namizəd gələ bilməyəcəyini bəyan edərsə, bu zaman ikinci xəstəyə müraciət olunur. Uyğun olduğunu və gələcəyini bəyan edən xəstə xəstəxanamıza gəldikdən sonra təcili şərtlər altında müayinə və qiymətləndirmə proseslərini başa çatdıqdan sonra heç bir maneə olmadığı halda, dərhal əməliyyata alınır.

Gözləmə müddətində müalicəm necə davam edəcəkdir?

Meyit siyahısında olan, amma gözləməkdə olan xəstələrin müəyyən aralıqlarla Orqan Transplantasiyası Mərkəzimizə gələrək müvafiq yoxlanışlardan keçmələri lazımdır. Beləliklə, heç gözlənilməyən bir vaxtda ortaya çıxa biləcək meyit donordan qaraciyər transplantasiyası əməliyyatına mümkün qədər hazırlıq təmin edilir. Gözləmə müddətində müvafiq dərman müalicələri və daxili təkrar müayinələr qastroenteroloji poliklinikada davam etdirilməlidir. 

Canlı Donordan Transplantasiya Prosesi

Kimlər donor ola bilər?

Ölkəmizin qanunvericiliyinə əsasən 18 yaşına çatmış və ağlı başında olmaq lazımdır. Bununla yanaşı, xəstənin ya da ən azı 2 il rəsmi nikahlı həyat yoldaşının 4-cü dərəcəyə qədər qohumlarının və donorun həyat yoldaşının razılığı alınaraq, 4-cü dərəcədən yuxarı qohumluqda isə ayrıca Etik Komitənin razılığı alınaraq əməliyyat həyata keçirilir.

1-ci dərəcəli qohum: ana, ata
2-ci dərəcəli qohum: bacı-qardaş, nənə-baba
3-cü dərəcəli qohum: əmi-dayı, xala-bibi, qardaşoğlu, bacıoğlu
4-cü dərəcəli qohum: 3-cü dərəcəli qohumların uşaqları.

Canlı bir donorumun olmasının üstünlükləri nələrdir?

Təcili vəziyyət olmadığı halda, ətraflı aparılan müayinə və qiymətləndirmələrlə hazırlıqları görülən qaraciyər transplantasiyasına ehtiyacı olan resipiyent namizədlər üçün əməliyyat və əməliyyatdan sonra baş verə biləcək xoşagəlməz halları minimum həddə endirmək mümkündür. Bundan başqa, meyit donordan çıxarılan qaraciyər resipiyentə köçürülənədək saatlarla soyuq bir mühitdə saxlanılmalı olduğu halda, canlı donordan qaraciyər transplantasiyasında isə bu müddət dəqiqələrə endirilə bilər və bu vəziyyətin səbəb ola biləcəyi iş qüsurlarının qarşısı alına bilər.

Transplantasiya üçün donorumu hansı proses gözləyir?

Canlı donor namizədi olan könüllünün qaraciyər donorluğu üçün əməliyyata uyğun olub-olmadığı ətraflı şəkildə qiymətləndirilir. Sistemik olaraq orqanları ilə bağlı bilinən xəstəliyinin olub-olmadığı soruşulur və müvafiq qan analizləri, radioloji qiymətləndirmələri, konsultasiyaları həyata keçirilir. Aparılan ətraflı qiymətləndirmələrdə əməliyyata maneə ola biləcək bir əlamət aşkarlandıqda proses dayandırılır və donor rədd edilir.
Bütün nəticələri müsbət gələn donor namizədə əməliyyatla bağlı mümkün risklər haqqında məlumat verilir və əgər varsa, həyat yoldaşının razılığını bəyan edən razılıq forması doldurulur, iki şahidin iştirakı ilə əməliyyat üçün razılıq alınır. 
Əməliyyat günü dəqiqləşdirilən donor əməliyyatdan bir gün əvvəl orqan transplantasiyası mərkəzinə yatızdırılaraq müvafiq hazırlıq işləri görülür. Əməliyyat başa çatdıqdan sonra donor reanimasiyaya köçürülür və buradakı təqibləri normal olan xəstələr orta hesabla 1-2 gündən sonra orqan transplantasiyası mərkəzindəki xəstə yatış otaqlarına köçürülür.
Xəstə yatış otaqlarında təqibləri normal davam edən donorlar orta hesabla 5-7 gün ərzində evə buraxılırlar. Evə buraxıldıqdan sonra ambulator müayinələrə çağırılan xəstənin 10 günü tamam olduqdan sonra dəridəki tikişləri sökülür. 1 ay başa çatdıqdan sonra avtomobil idarə etməyə başlaya, orta hesabla 2 ay ərzində normal həyatlarına və işlərinə geri qayıda bilərlər.
Kəsilib götürülən qaraciyər boşluğunu geridə qalan qaraciyərin hissəsi təxminən 1 ay ərzində böyüyərək bərpa edir.

MELD qiymətləndirməsinə daxil olmayan, amma qaraciyər transplantasiyasını tələb edə biləcək hallar:

•    Qaraciyər xərçəngi
•    Ağciyərlərin təsirə məruz qalması
•    Hepatik arteriya trombozu (Qaraciyər transplantasiyasından sonra ilk 14 gündə inkişaf edibsə)
•    Birincili sklerozlaşan xolangit 
•    Müalicəyə davamlı assit
•    Müalicəyə davamlı hepato-ensefalopatiya 
•    Müalicəyə davamlı varikoz qanaxması
•    Xroniki qan itkisinə səbəb olan qastropatiya
•    Nəzarət oluna bilinməyən qaşıntının olması

Bundan başqa, bəzi meyarlara uyğun olan xərçənglər qaraciyər transplantasiyasını tələb edə bilər.

•    Qaraciyərə metastaz verən neyroendokrin şişin mövcudluğu
•    Epiteloid hemangioendotelyoma
•    Böyük hepatik adenomalar

Bundan başqa, bəzi qaraciyər mənşəli metabolik xəstəliklərin müalicəsi qaraciyər transplantasiyasını tələb edir:

•    Alfa 1 antitripsin çatışmazlığı
•    Wilson xəstəliyi
•    Ailəvi amiloid polineyropatiya
•    Birincili hiperoksaluriya
•    Kistik fibroz
•    Tirozinemiya
•    Hemokromatozis

Transplantasiya Prosesi Necə Həyata Keçirilir?

Qaraciyər transplantasiyası meyit donor və ya canlı donor olaraq iki yolla həyata keçirilə bilər. Meyit donordan qaraciyər transplantasiyası üçün beyin ölümü keçirmiş sağlam qaraciyəri olan meyit donor tələb olunur və təcili şərtlər altında aparılan hazırlıqlarla əməliyyat həyata keçirilir.
Canlı donordan qaraciyər transplantasiyasında isə həm resipiyent, həm də donorun olduqca ətraflı müayinə və qiymətləndirmələri aparılaraq əməliyyatdan sonra qarşılaşılacaq problemlər minimum həddə endirilir. Canlı donordan qaraciyər transplantasiyası əməliyyatı donordan (uşağın çəkisinə görə) qaraciyərin sağ, sol ya da kiçik bir hissəsi götürülərək həyata keçirilir.
Resipiyentin qaraciyər transplantasiyası əməliyyatında isə xəstə qaraciyər tamamilə çıxardılır və meyit ya da canlı donordan götürülən uyğun həcmdəki qaraciyər eyni yerə köçürülür.

Transplantasiyadan Sonra Həyatımda Nələr Dəyişəcəkdir?

Uğurlu qaraciyər transplantasiyası əməliyyatından sonra hər şeydən öncə xəstə həyata geri qayıdır. Evə buraxıldıqdan sonra birinci ay həftəlik, daha sonra ambulator yoxlanışlar həyata keçirilir. 3 həftə başa çatdıqdan sonra dəridəki tikişlər sökülür. Xəstə 1 aydan sonra avtomobil idarə edə bilər. Bunlar istisna olmaqla, xəstənin ömrü boyu istifadə etməli olduğu dərmanları olacaqdır. Bu dərmanların vaxtında və müvafiq qaydada qəbul olunması, transplant qaraciyərin sağlam fəaliyyət göstərməsi üçün çox vacib və vazkeçilməzdir. Transplant qaraciyəri sağlam fəaliyyət göstərdiyi müddətdə xəstələr normal həyatlarına davam edə, yetkinlər iş həyatlarına, uşaqlar isə məktəblərinə qaldıqları yerdən davam edə bilərlər.