Dikkati Çok Dağınık ve Kıpır Kıpır Mı?

Bir çocuğun dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu  (DEHB) olduğu nasıl anlaşılır?

Çocukların yüzde 3-12’sini etkileyen dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu (DEHB) gelişimsel bir bozukluktur. DEHB olan çocuklarda, dikkat dağınıklığı, dikkatini sürdürmekte zorluk, aşırı hareketli olma, kıpır kıpır olma, çok konuşma, sabırsız olma şeklinde belirtiler olur. Çocuk ve ergenler bu belirtiler nedeniyle günlük yaşamlarında görev ve etkinliklerini yerine getirirken güçlük ve  okul, aile, arkadaş ilişkilerinde sorun yaşarlar. 

Ne tür zorluklar yaşarlar?

Aile, arkadaş ilişkilerinde (evde günlük sorumluluklarını yerine getirmekte, oyun oynamakta, oyunu sürdürmekte, spor ve ilgi alanları ile ilgili faaliyetlerini sürdürmekte,  kurallara uymakta ve okul becerilerinde (dersi dinlemekte zorlanma, sırasına oturmakta zorlanma, sınıfta çok konuşma, ödevlerini yapmakta sorun yaşama, derse ve ders yaparken çabuk sıkılma gibi) zorluk ve sorun yaşarlar. 

Ailelerin hangi davranışlara dikkat etmesi gerekir?

Aileler aşırı hareketli olan, oturması gereken ortamlarda oturmakta zorluk çeken, günlük işlerini kendi başına yapmakta zorlanan, dikkati dağınık, derslere ilgisini vermeyen, yaşıt ilişkilerinde sorun yaşayan çocukların DEHB olabileceği konusunda uyanık olmalıdır.  

Dikkat eksikliği ve hiperaktivite her zaman bir arada mı görülür?

DEHB belirtileri her çocukta ve yaş grubunda aynı şekilde ve şiddette görülmez. Görünüm olarak farklı şekilde olabilir. Özellikle kız çocuklarında dikkat eksikliğinin olduğu, hareketlilik ve sabırsızlığın olmadığı alt tip daha sık görülür. Bu durumda hareketlilik ve davranış sorunları olmadığından aileler ve okulda öğretmenler sorunu fark edemeyebilir ve bu çocuklar akademik becerilerde sorun yaşayabilirler. Yine bazı çocuklarda hareketlilik ve dürtüselliğin olduğu tip görülebilir. En sık olarak dikkat eksikliği, hareketlilik, dürtüselliğin bir arada olduğu alt tip görülür.

Yaramaz mı hiperaktif mi, ayrım nasıl yapılır?

DEHB olan çocuklar genellikle yapısal özelliklerinin sonucu olarak hareketli ve sabırsız olur, dikkat sorunu yaşar. Genellikle çok uyarı alırlar, anne-baba bu davranışlar için sınır koymaya, ceza vermeye çalışır. Çocuklar başlangıçta uyarıları dikkate alsa da kısa bir süre sonra tekrar aynı şekilde davranmaya devam eder. Ellerinde olmadan hareketlidir, çok konuşur, lafa girer, ödevlerini yapmakta, beklemekte zorlanırlar. Genel olarak DEHB'li çocukların anneleri daha direktif, daha negatif ve sosyal olarak daha düşük etkileşimli olabilirken, bu durum DEHB’li çocukların daha az uyumlu olmasına ve daha fazla negatif tutum geliştirmesine yol açabilir. Yani sorun davranışlar ebeveynlerin olumsuz tutumlarına, bu tutumlar da çocuklardaki uyum ve davranış problemlerin artmasına hizmet ediyor gibi görünür. Bu özellikler hem çocuğun hem ailenin hayatını zorlaştırır. 

Her dediği yapılan çocuklar ise zaman zaman “Hayır” kelimesini duyduklarında yani sınır konduğunda ebeveynlerini zorlayarak, olay çıkararak kendi isteklerinin olması için uğraşırlar. Ebeveynler tutarlı olmadığında ise çocuklar ebeveynlere dediğini nasıl yaptıracaklarını öğrenmiş olur. İstediği olmadığında dediğini yaptırmak için şiddeti artırarak bazı davranışlar sergiler ve ebeveynlerini zorlar. Olay çıkarır, bağırır, eşyalara zarar verir.  Bu durum genellikle istediği olmadığı zaman gerçekleşir. Oysa DEHB olan çocuklar eskiden beri ve gün içerisinde çoğu zaman saydığımız belirtileri gösterirler. Çocuklarda yaşanan sorunlar ister DEHB belirtileri, ister yaramazlık nedeniyle olsun, bunun ayırımını yapabilmek, ebeveyn tutumlarını değerlendirmek ve çocuk ebeveyn ilişkisini gözden geçirmek için destek alınmalıdır.  

DEHB'nin belirtileri nelerdir? Hangi belirtiler varsa mutlaka bir uzmana görünmek gerekir?

DEHB’de tanımlanan dikkat eksikliği; “dikkat süresi ve yoğunluğunun kişinin yaşına göre olması gerekenden az olması” olarak tanımlanır. Dikkatin belli bir noktaya toplanamaması ve kolayca dağılması, dağınıklık, unutkanlık, eşyaları kaybetme, dikkatsizce hatalar yapma, çabuk sıkılma, günlük işlerle ilgili ayrıntıları gözden kaçırma şeklinde kendini gösterir. Anne babalar bu çocuklarla ilgili “Sanki hep aklı başka yerde, bilgisayarda saatlerce oynayabiliyor ama ödevlerini yaparken 5-10 dakikada sıkılıyor” şeklinde yorum yaparken, öğretmenler, “Dersi dinlemiyor, aklı başka yerde, sınavlarda hata yapıyor, çalışsa yapar” gibi sözler söyler. Hiperaktivite çocuğun yaşına ve gelişim düzeyine göre fazla hareketli olmasıdır. Hiperaktivite günlük yaşamda çocuğun eli ayağının kıpır kıpır olması, oturduğu yerde duramaması, gereksiz yere sağa sola koşturması, eşyalara tırmanması, sakince oynamakta zorlanması, sürekli hareket halinde olması ve çok konuşması şeklinde görülür. Dürtüsellik, davranışlarını kontrol edememe, sonunu düşünmeden hareket etme, aklına geleni hemen yapma ve ya söyleme olarak tanımlanır. Günlük yaşama yansıması çocuğun, sorulan sorunun tamamlanmadan yanıt vermesi, sırasını beklemekte güçlük çekmesi, başkalarının sözünü kesmesi ya da oyunlarının arasına girmesi şeklinde olur.  Belirtilerin şiddeti ve etkisi her çocukta farklıdır. Bazen aşırı hareketlilik ön planda olurken bazen özellikle kızlarda dikkat sorunları ön planda olabilir. Çocuğun günlük yaşamını olumsuz etkiliyorsa, aile, arkadaş ilişkilerinde zorluk, okulda ders başarısında sorun yaşamasına neden oluyorsa mutlaka bir uzmana başvurmak gerekir. 

Yaşamı nasıl etkiler?

-    DEHB tanısı günlük yaşama yansıyan sonuçları nedeni ile erken yaştan itibaren hem çocukların hem de ailelerinin yaşamını olumsuz etkiler. 
-    DEHB’si olan çocuklar günlük yaşamda çok uyarı alma, etiketlenme, dışlanma şeklinde olumsuz durumlarla karşılaşabilir. 
-    Aşırı hereketlilik, dürtüsellik, odaklanamama özellikle erken yaşlarda ebeveyn ve yaşıt ilişkilerinde yaşına uygun ve sürede oyun oynayama, dinleyememe, iletişim sorunları, ince motor ve günlük yaşamla ilgili becerilerini geliştirmede (giyinme, diş fırçalama, kalem tutma gibi) sorun yaşayabilirler.  
-    Günlük rutin işleri öğrenmekte gecikme, dağınık ve düzensiz olma, duygusal aşırı duyarlılık geliştirme, koordinasyon güçlükleri, sakarlık, davranış sorunları görülebilir. Sıklıkla zamanı iyi kullanamama ve öncelikleri tayin etmede sorun yaşarlar. 
-    Okul döneminde dikkatsizlik, ödevlere karşı isteksizlik, sık eşya kaybetme, öğrenme güçlükleri, dağınıklık, düzensizlik, uyku sorunları, iştah sorunları, aile ve arkadaşlarla ilişki sorunlar, yaşadıklarından ders alamama şeklinde yakınmalar olur.
-    Ergenlik döneminde akademik başarıda sorunlar kronikleşir, okula devam sorunları tabloya eklenebilir. Özgüven eksikliği, moral bozukluğu, riskli davranışlar geliştirebilirler. 
-    Bazı ruhsal sorunlar kaygı bozukluğu, öğrenme güçlükleri, tik, davranış sorunları, depresyon daha sık görülebilir. 
-    Özelikle davranış sorunları ön planda olduğunda madde kullanım riskleri artabilir.
-    Ekran bağımlılığı, obezite bu çocuklarda daha sık görülebilir. 
-    DEHB olan çocukların dikkat, hareketlilik ve sabırsızlık yakınmaları nedeniyle, sonunu düşünmeden hareket ettikleri için kaza ve ciddi yaralanmalara daha sık (yarıya yakını) maruz kaldıkları bilinir. 
-    Aileler DEHB olan çocukların tedavisini erken dönemde başlattıklarında, hem o dönemde yaşadıkları zorlukların düzelmesine hem de ileride oluşabilecek ek sorunların önlenmesine neden olacaklardır.