Boy Kısalığı ne Zaman Önemli

Beslenme yetersizliği, kronik hastalıklar, raşitizm ve diğer kemik hastalıkları, gebelik haftasına göre küçük (SGA) doğum, genetik bozukluklar, tiroit ve büyüme hormonlarının yetersizliği gibi hastalıklar boy kısalığı ve büyüme geriliğine neden olabilir. Liv Hospital Çocuk Endokrinolojisi Uzmanı Prof. Dr. Cengiz Kara çocuklarda boy kısalığı tedavisi hakkında bilgi verdi.

Boy kısalığı nedir?

Kısa boy tanımı keyfidir ve toplumdan topluma değişir. Bir kişinin boyu içinde yaşadığı toplumun standartlarına göre en alttaki yüzde üçlük dilimde yer alıyorsa, o kişi kısa boylu olarak tanımlanır. Bu tanımı anlamak için basitçe yüz kişiden oluşan bir toplum düşünelim ve bu kişileri uzundan kısaya boy sırasına dizelim. Uzun taraftaki ilk üç kişi uzunları, aradaki 94 kişi normalleri ve kısa taraftaki son üç kişi ise bu yüz kişilik toplumun kısalarını oluşturur.

Boy kısalığının Türkiye’de görülme sıklığı nedir?

Kısalığının tanımı gereği, herhangi bir toplum boy kısalığı açısından tarandığında yaklaşık yüzde 3 kadarında kısa boy (bodurluk) saptanabilir. Esasen boy-kilo taramaları toplumun beslenme durumunu değerlendirmek için yapılır. Toplum taramaları açısından kısa boy kronik beslenme yetersizliğinin göstergesidir. Bir toplumda kısa (bodur) çocuk oranı ne kadar yüksekse beslenme yetersizliği o kadar yaygın bir sorundur demektir. Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü’nün, Kalkınma ve Sağlık Bakanlıklarının katkısı ile gerçekleştirdiği Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması (TNSA) 5 yaş altı çocukların beslenme durumu açısından iyi bir veri kaynağıdır. En son 2013 TNSA verilerine göre 5 yaş altı çocuklarda kısa boy oranı yaklaşık yüzde 10’dur ve bu çocukların yaklaşık üçte birinde ciddi boy kısalığı vardır. Kırsal bölgelerde kısa boy oranı yüzde 15 iken kentsel alanda yüzde 8 bulunmuştur. Kısa boyda bölgesel farklılıklar dikkat çekicidir. Ege bölgesi yüzde 5 ile en düşük kısa boy oranına sahipken, doğuya gittikçe oranlar artmakta ve Kuzeydoğu Anadolu’da oran yüzde 18’e ulaşmaktadır.
Okul çağı çocuklarla ilgili elimizde bölgesel veriler mevcuttur. Örneğin, İstanbul’daki 6-16 yaş arası okul çocuklarında kısa boy oranı yüzde 5,7 bulunmuştur.  Manisa’daki 14-18 yaş grubu ergenlerde bu oran yüzde 4,4’tür. Ancak Mersin’de yaşayan 12 yaş civarı sokak çocuklarında kısa boy oranı yüzde 11 saptanmıştır. Sonuç olarak, değerlendirilen toplumun sosyoekonomik düzeyi ne kadar düşükse kısa boy saptanma oranları o denli yüksektir. Geri kalmış ülkelerde bu oranlar yüzde 50’lere kadar artış gösterebilir. TNSA 2008 verileri (%12 kısa boy) ile kıyaslandığında kısa boy oranında hafif bir azalma gözlenmekle birlikte ülkemizin sosyoekonomik düzeyi düşük kesimlerinde beslenme yetersizliği sorunu halen devam etmektedir.

Yaş dilimlerine göre ortalama boy oranları ne olmalıdır? 

Türk insanının genel boy yapısı ile ilgili bilgi verebilir misiniz?

Ortalama doğum boyu 50 cm’dir. Bir bebek ilk yıl 25 cm uzayarak doğum boyunun 1,5 katına ulaşır. Sonrasında büyüme hızı giderek yavaşlar; ikinci yıl ortalama 12 cm, üçüncü yıl 8 cm ve dördüncü yıl 7 cm olur. Dolayısıyla çocuklar 4 yaşta ortalama 102 cm boy ile doğum boyunun 2 katına ulaşırlar. Sonraki yıllarda ergenliğe kadar yıllık büyüme hızları ortalama 5-6 cm devam eder. Böylece 12 yaşta, erkekler 150 cm ve kızlar 153 cm ile doğum boyunun 3 katına ulaşır. Aslında 1-10 yaş arasında erkeklerin ortalama boyu kızların boyundan 1-2 cm önde gider. Kızların erkeklere göre 1-2 yıl önce ergenliğe girmesi ve büyüme atağının daha erken başlaması 10 yaşından itibaren kızların boyunu öne geçirir. Ancak ergenlik daha erken tamamlandığı ve dolayısıyla büyüme plakları da 2 yıl kadar önce kapandığı için kızların boyu erkeklere göre kısa kalır. Ayrıca kızlar tüm ergenlik boyunca 20-25 cm uzarken erkekler 25-30 cm uzar. Sonuç olarak kızlarla erkeklerin erişkin boyları arasında ortalama 13 santimlik bir fark oluşur. 

Normal ve hastalığa bağlı kısalıklar arasında ayırım nasıl yapılır?

Bu ayrımda çocukluk çağı için en önemli değişken büyüme hızıdır. Büyüme hızı belli bir süredeki, örneğin 6 aylık veya 1 yıllık zaman dilimindeki uzama miktarıdır. Ergenlik öncesi dönemde çocuklar yılda ortalama 5-6 cm büyür. Eğer bir çocuğun büyüme hızı yaşıtlarına göre geri ise büyüme geriliği vardır. Kısa boylu bir çocuk genel olarak sağlıklıysa ve normal hızda büyüyor ise bu durum normal kısalık olarak adlandırılır. Ailevi ve yapısal kısalıklar bu grupta yer alır. Büyüme geriliği ile birlikte olan kısalıklarda ise altta yatan bir neden her zaman vardır ve patolojik kısalık olarak adlandırılır. Büyüme hızı üzerinden ayırım 6-12 aylık bir izlem gerektirir ve bu izlem süresi altta yatan ciddi bir sorunun tespiti açısından zaman kaybına yol açabilir. Ancak çocuğun her muayenede boy ölçümü yapılır ve bir büyüme eğrisi üzerinde izlenirse, eğride aşağı kaymanın gözlenmesiyle büyüme geriliği erkenden fark edilebilir. Çocuğun boyu normal olsa bile büyüme geriliği varsa hastalık araştırmak gerekir.
Çocuğun eski büyüme eğrisi bilinmiyor ve kısalık ilk kez tespit ediliyorsa, normal ve hastalıklı kısalık ayrımında yararlı bir diğer ölçüt kısalığın derecesidir. Çocuğun boy uzunluğu toplum standartlarına göre yüzde birlik dilimin de altında ise ciddi boy kısalığı vardır. Ciddi boy kısalığı hastalıklara bağlı oluşur, normal olarak değerlendirilmez. 

Ciddi boy kısalığının nedenleri nelerdir? 

Boy kısalığı ve büyüme geriliği nedenleri beslenme yetersizliği, kronik hastalıklar, raşitizm ve diğer kemik hastalıkları, gebelik haftasına göre küçük (SGA) doğum, genetik bozukluklar ve endokrin hastalıkları içerir. En sık endokrin nedenler tiroit ve büyüme hormonlarının yetersizliğidir. 
Büyüme geriliği ve boy kısalığının tüm dünyada en sık nedeni beslenme yetersizliğidir. Malnütrisyon olarak da adlandırılan bu durum gelişmekte olan ülkelerde daha çok gıda alımının yetersizliğinden kaynaklanır. Nutrisyonel kısalığın tedavisinde yeterli ve dengeli gıda alımının sağlanması yanı sıra yüksek enerji veren beslenme ürünlerinin kullanılmasına ihtiyaç duyulabilir. Gelişmiş ülkelerde ise beslenme yetersizliği daha çok besin emilimini bozan veya enerji sarfiyatını artıran kronik hastalıklardan kaynaklanır. Örneğin, ince bağırsaklardan besin emilimini bozarak büyüme geriliği yapan Çölyak hastalığında kısa boy kimi zaman ilk ve tek bulgu olarak karşımıza çıkabilir. Çölyak hastalığı olan çocuklarda glütensiz diyet uygulanarak bağırsak hasarının onarılması normal büyümeyi sağlar. 

Boy uzamasında etkili yiyecekler ve spor aktiviteleri nelerdir?

Çocuğu erişkinden ayıran en önemli özellik büyümesidir. Büyümeyi etkileyen en önemli faktörler genetik yapı, beslenme, hormonlar ve hastalıklardır. Erişkin boy uzunluğu yüzde 80 genetik yapı tarafından belirlenir. Çocuk genlerini anne ve babasından aldığı için boyu anne baba boyu ile uyumluluk gösterir. Çocuklar anne baba boy ortalamasının 5-10 cm aşağısı ile yukarısı arasında bir boya ulaşabilirler. Bunun anlamı, kız veya erkek kardeşlerin genetik yapısı birbirine çok yakın olduğu halde boyları arasında 10-20 cm’ye varan farklılıkların mümkün olmasıdır. Bu farklılığı da beslenme ve spor gibi çevresel faktörler yaratır.
Bebeklik dönemi başta olmak üzere her yaşta büyümeyi etkileyen en önemli çevresel faktör beslenmedir. Çocuğun normal büyümesi için yeterli miktarlarda protein, yağ, karbonhidrat, sıvı, vitamin, mineral ve eser elementleri dengeli bir şekilde alması gerekir. Beslenme bu gereksinimleri karşılamak için yapılır. Hayatın ilk altı ayında sadece anne sütü ile beslenme bebeğin ihtiyacını mükemmel olarak karşılar ve en iyi büyümeyi sağlar. Hazır mamalara erken başlanması şişmanlık için risk yaratırken, usulüne uygun hazırlanmadan, örneğin aşırı sulandırmalarla verilen mamalar yetersiz beslenmeye yol açabilir.
Boy uzatan yiyecek veya bitkisel ürün gibi tanımlamalar genel olarak doğru değildir. Bir kez daha vurgulamak gerekir ki çocuğa sunulan öğünler yeterince kalori ve protein içeriyorsa normal büyüme sağlanır. Çocukların et, balık ve diğer hayvansal ürünleri tüketmesi iyi büyüme için gereklidir. Kimi zaman diyet yeterince kalori ve protein içerdiği halde demir ve çinko gibi minerallerin veya diğer eser element ve vitaminlerin alımında yetersizlik olabilir. Böyle durumlarda mineral ve vitamin takviyeleri büyümeyi hızlandırabilir. İyi beslenen çocuklarda spor aktiviteleri de ayrıca kemik uzamasını uyararak büyümeyi teşvik eder. Zıplamanın temel aktivite olduğu ip atlama, basketbol, voleybol gibi sporların büyüme uyarıcı etkileri daha fazladır.

Boy kısalığı olan çocuklarda tedavi seçenekleri nelerdir?

Boy kısalığı olan çocukta altta yatan nedeni belirlemek ve tedavi etmek esastır. Endokrin hastalıklara bağlı kısalıklarda eksik olan hormonun yerine konması gerekir. Hipotiroidi saptanan çocuklara tiroit hormonu verilir. Büyüme hormonu eksikliği olan çocuklarda ise büyüme hormonu tedavisi normal büyümeyi ve çocuğun kendi potansiyeline uygun erişkin boya ulaşmasını sağlar.
Öte yandan, boy kısalığı yapan bir grup hastalıkta nedene yönelik tedavi uygulanamamaktadır. Bu tür hastalığa sahip çocuklara herhangi bir müdahalede bulunulmadığında erişkin boyları kısa kalır. Bu durumun en sık karşılaşılan iki örneği bir kromozom bozukluğu olan Turner sendromu ile küçük doğan ve kısa kalan SGA’lı çocuklardır. Bu çocuklarda büyüme hormonu eksikliği olmadığı halde büyüme hormonu tedavisinin başarılı sonuçlar verdiği uluslararası alanda yapılan uzun dönemli pek çok çalışmada gösterilmiştir.