Fosfor

İnorganik elementlerin tamamı esansiyel yani vücut tarafından üretilmeyen ve dışarıdan alınması gereken elementlerdir. Eksiklikleri ve fazlalıkları birtakım sağlık problemlerine neden olabilir. Fosfor, doğada genellikle oksijen ile birlikte fosfat halinde bulunan esansiyel bir elementtir. Fosfor ve fosfat kavramları sıklıkla birbiri yerine kullanılabilmektedir.

Fosfor Nedir?

Fosfor, 1669 yılında simyacı Hennig Brand tarafından keşfedilmiştir. “Işık saçan” anlamına gelen “phosphoros” kelimesinden türeyen fosfor elementi, doğada yarı saydam ve beyaz renginde bulunur. Fosfor sembolü “P”, atom numarası 15 olan ve insan sağlığı için son derece önemli bir mineraldir. Yalnızca sağlık alanında değil, sanayi, endüstri ve tarım alanlarında da sıklıkla kullanılan bir elementtir.

Fosfor Görevi Nedir?

İnsan vücudunda kalsiyumdan sonra en çok bulunan ikinci mineral fosfordur. Genellikle D vitamini ve kalsiyum ile birlikte çalışan fosfor minerali, temel olarak DNA, RNA ve ATP gibi hayati öneme sahip moleküllerin yapısına katılır. Kemik mineralizasyonunda, hücre içi sinyalizasyonda, kanda oksijen taşınmasında, asit ve baz dengesinin sağlanmasında ve hücre zarının bütünlüğünün korunmasında görev almaktadır. Yetişkin bir bireyin vücudunda bulunan fosforun %85’i kemik ve dişlerin yapısında, %14’ü yumuşak dokularda ve %1’i hücre dışı sıvıda bulunur.

Fosfor Faydaları Nelerdir?

Fosfor neredeyse tüm besinlerde doğal olarak bulunabilir bir elementtir. Protein açısından zengin, hem hayvansal hem de bitkisel gıdalar fosfor bakımından da zengin içeriğe sahiptir. Beslenme yolu ile alınan fosfor %60-70 oranında emilir ve bu emilim genellikle ince bağırsağın orta kısmı olan jejenumda ve duodenumda gerçekleşir. Emilen fosforun bir kısmı kemiklere geçerken bir kısmı böbreklerden süzülür. Ultrafiltrasyon ile süzülen fosforun %90’ı geri emilir. 

Fosfor Hangi Besinlerde Bulunur?

Fosfor içeren besinler ile ilgili şu bilgiler verilebilir:

• Süt ve süt ürünleri, en zengin fosfor kaynaklarındandır.
• Et, tavuk yumurtası, balık gibi protein açısından zengin besin maddelerinde organik fosfor miktarı yüksektir ve bu kaynaklar tarafından alınan fosfat bağırsaklar tarafından %35-86 oranında emilir.
• Baklagiller, fındık ve ceviz gibi kabuklu çerezler ve yağlı tohumlar gibi bitkisel gıda maddeleri tarafından alınan fosfor ise %50’den daha az emilmektedir. Bu emilim farklılıkları sindirimde görevli enzim sistemi değişikliklerinden kaynaklanmaktadır.
• Fasulye ve bezelye gibi taneli sebzeler, kereviz, brokoli, patates, ıspanak, lahana ve marul gibi bitkisel besin kaynakları da fosfor içermektedir.
• Mısır gevreği, işlenmiş peynir ve krema, dondurmalar ve puding fosfor içeren besinlerdir. Bu besinlerde genellikle fosforun disodyum fosfat formu bulunur.
• Asitli içecekler, fosforun monosodyum fosfat formu bakımından zengindir.
• Vejetaryen beslenme tarzında potasyum açısından zengin bazı hayvansal gıdalar tüketilmemesi kan plazmasındaki fosfor düzeyinde düşüklüğe neden olabilir.
• Endüstri sektöründe, raf ömrünü uzatmak, dokuyu değiştirmek, renk ve lezzet katmak için fosfor içeren katkı maddeleri kullanılmaktadır. Bu katkı maddelerinden gelen fosforun tamamına yakını bağırsaklar tarafından emilebilir.
• Fosfor, beslenmede kalsiyum, magnezyum, sodyum ve diğer minerallerle etkileşime girmektedir. Mesela, magnezyum alımının arttığı bir diyette fosfor emilimi azaltabilir. 

Günlük Olarak Alınması Gereken Fosfor İhtiyacı Ne Kadardır?

Fosforun insan sağlığı için önemi oldukça fazladır. Fosfor yüksekliği ve düşüklüğü halinde bazı sağlık problemleri yaşanabileceği için dengenin korunması önemlidir. Günlük olarak alınması gereken fosfor miktarları şu şekilde sıralanabilir:

• 0-6 ay aralığı için 100 mg,
• 7-12 ay aralığı için 275 mg,
• 1-3 yaş grubu için 460 mg,
• 4-8 yaş grubu için 500 mg,
• 9-13 yaş grubu için 1250 mg,
• 14-18 yaş grubu ve bu yaş grubunda bulunan gebe ve emziren kadınlar için 1250 mg,
• 19 yaş ve üstü erişkin, gebe ve emziren kadınlarda ise 700 mg kadar alınması gerekmektedir. Bu değerler, Ulusal Sağlık Enstitüleri (National Institutes of Health, NIH) tarafından uygun görülmüş değerlerdir.

Fosfor Düşüklüğü Nedir?

Fosfor düşüklüğü ciddi sağlık problemlerine neden olabilir. Bu nedenle sebepleri ve belirtileri hakkında bilinç kazanılması, herhangi bir sağlık sorununa neden olmaması ya da erken teşhis edilmesi için gereklidir.

Fosfor Düşüklüğü Nedir?

Fosfor düşüklüğü (hipofosfatemi), kan plazmasındaki fosfor düzeyinde yaşanan düşüklüktür. Yaşa göre değerler değişmektedir fakat genelleme yapılacak olursa, serum fosfat düzeyinin kanda 2-2,5 mg/dL aralığında olması hafif, 1-2 mg/dL aralığında olması orta, <1 mg/dL olması şiddetli, bebeklerde ise serum düzeylerinin 3-4 mg/dL olması hipofosfatemi şeklinde tanımlanabilir.

Fosfor Düşüklüğü Nedenleri Nelerdir?

Fosfor düşüklüğü birçok nedenden kaynaklı olabilir. Fosfor düşüklüğünün giderilebilmesi için sebebinin bilinmesi gerekmektedir. Fosfor eksikliği;

• İnsülin salgısında artış yaşanması,
• Ketoasidoz tedavisi,
• Aç kemik sendromu,
• Besinlerden fosfor alınamaması,
• Kronik ishal,
• Dışkıdaki yağ oranının yüksek olması (steatore),
• D vitamini eksikliği,
• Alüminyum ve magnezyum içerikli ilaçlar,
• Tiroid bezinin aşırı çalışması,
• Onkojenik osteomalazi (kemik yumuşaması),
• Fanconi sendromu sebepleri ile ortaya çıkabilmektedir.

Fosfor Düşüklüğü Belirtileri Nelerdir?

Fosfor düşüklüğü belirtileri (hipofosfatemi) genellikle normal plazma değerleri olan 2.8 mg/dL’ nin altına düşmesi ile ortaya çıkar. Fosfor eksikliği belirtileri:

• Mide bulantısı ve kusma,
• Kaslarda güçsüzlük ve uyuşma hissi,
• Rabdomiyoliz (iskelet kaslarının yıkıma uğraması ve yapının kana karışması),
• Solunum kaslarında güçsüzlük,
• Solunum depresyonu (hipoventilasyon),
• Lökosit, eritrosit ve trombosit hücrelerinin fonksiyonlarında azalma,
• Eritrosit hücrelerinin yıkımı (hemoliz),
• Trombosit sayısı düşüklüğü,
• Kemik yumuşaması (osteomalazi) şeklinde ortaya çıkabilir.

Fosfor Yüksekliği Nedir?

Fosfor yüksekliği de aynı düşüklüğü gibi önemsenmesi ve giderilmesi gereken bir problemdir. Rutin tetkiklerin yapılması, erken teşhis konularak tedavinin kısa sürede yapılmasını sağlar ve ciddi semptomların oluşmasını engeller.

Fosfor Yüksekliği Nedir?

Hiperfosfatemi, kanda fosfor yüksekliği şeklinde tanımlanmaktadır. Normal fosfat seviyesi 2.8-4.5 mg/dL’ dir. Bu değerin daha yüksek olması fosfor yüksekliğine işaret edebilir. Fosfor yüksekliği ciddi semptomlara neden olabilen ve tedavi edilmesi gereken sağlık problemleri arasında yer alır.

Fosfor Yüksekliği Nedenleri Nelerdir?

Fosfor yüksekliği üç ana mekanizma ile ortaya çıkabilir. Bunlar; aşırı fosfor alımı, azaltılmış fosfor atılımı, hücre içi ve hücre dışı arasında yaşanan fosfat değişimidir. Fosfor yüksekliği nedenleri detaylı olarak şu şekilde sıralanabilir:

• D vitaminindeki artış fosforun aşırı emilimi sebebiyle hiperfosfatemi oluşmasına yol açabilir.
• Akut ve kronik böbrek yetmezlikleri gibi renal  bozukluklar, azaltılmış fosfor atılımı mekanizması ile hiperfosfatemi oluşmasına neden olabilir.
• Hücre dışı fosfat değişiklikleri, asidoz veya insülin eksikliği gibi nedenlerden kaynaklanabilir. Bu durum nadiren de olsa fosfor yüksekliği oluşmasına neden olabilir.
• Bu durumlara ek olarak şeker hastalığı, ketoasidoz, paratiroid bezlerinin çok çalışması, magnezyum ya da kalsiyum düşüklüğü fosfor yüksekliği oluşmasına yol açabilir.

Fosfor Yüksekliği Belirtileri Nelerdir?

Hiperfosfatemi belirtileri, kişiden kişiye, yüksekliğin dozuna ya da süresine bağlı olarak değişiklik gösterse de fosfor düşüklüğü belirtileri ile benzerlik göstermektedir. Fosfor yüksekliği belirtileri arasında; kas ve kemik ağrıları, böbrek taşı oluşumu, mide bulantısı ve kusma, kabızlık, deride kızarıklık ve döküntü, ishal ve iştahsızlık şeklinde sıralanabilir. Fosfor eksikliği ya da yüksekliği durumunda gözlenen semptomları yaşıyorsanız bir sağlık profesyoneline başvurmanız ve genel sağlığınızın takibi için rutin kontrollerinizi ihmal etmemeniz tavsiye edilir.

Günlük Fosfor Alım Miktarı Ne Kadardır?

Günlük fosfor alım miktarı yetişkinler için genellikle 700 ila 1250 miligram arasında değişebilir. Çocuklar ve yaşlı yetişkinlerde bu miktarlar değişebilir. Dengeli bir diyet genellikle bu miktarın alınmasını sağlar. Süt ürünleri, et, balık, kümes hayvanları, yumurta, baklagiller, tahıllar, fındık ve tohumlar gibi çeşitli gıdalarda doğal olarak bulunur. Dengeli bir beslenme planı oluşturulurken bu gıdaların tüketilmesi önemlidir. Ancak, bireysel ihtiyaçlar farklılık gösterebilir, bu nedenle beslenme uzmanı veya sağlık uzmanıyla konuşmak en iyisidir.