Çocuklarda Boy Kısalığı

Kısa boy tanımı toplumdan topluma değişir. Bir kişinin boyu, içinde yaşadığı toplumun standartlarına göre en alttaki yüzde 3’lük dilimde yer alıyorsa, o kişi kısa boylu olarak tanımlanır. Bu tanımı anlamak için basitçe 100 kişiden oluşan bir toplum düşünelim ve bu kişileri uzundan kısaya boy sırasına dizelim. Uzun taraftaki ilk üç kişi uzunları, aradaki 94 kişi normalleri ve kısa taraftaki son üç kişi ise bu 100 kişilik toplumun kısalarını oluşturur.

 

Kısalık normal mi, hastalığa mı bağlı?

Çocukluk çağı için en önemli değişken büyüme hızıdır. Büyüme hızı belli bir süredeki, örneğin 6 aylık veya 1 yıllık zaman dilimindeki uzama miktarıdır. Ergenlik öncesi dönemde çocuklar yılda ortalama 5-6 cm büyür. Eğer bir çocuğun büyüme hızı yaşıtlarına göre geri ise büyüme geriliği vardır. Kısa boylu bir çocuk genel olarak sağlıklıysa ve normal hızda büyüyor ise bu durum normal kısalık olarak adlandırılır. Ailevi ve yapısal kısalıklar bu grupta yer alır. Büyüme geriliği ile birlikte olan kısalıklarda ise altta yatan bir neden her zaman vardır ve patolojik kısalık olarak adlandırılır. Büyüme hızı üzerinden ayırım 6-12 aylık bir izlem gerektirir ve bu izlem süresi altta yatan ciddi bir sorunun tespiti açısından zaman kaybına yol açabilir. Ancak çocuğun her muayenede boy ölçümü yapılır ve bir büyüme eğrisi üzerinde izlenirse, eğride aşağı kaymanın gözlenmesiyle büyüme geriliği erkenden fark edilebilir. Çocuğun boyu normal olsa bile büyüme geriliği varsa hastalık araştırmak gerekir. Çocuğun eski büyüme eğrisi bilinmiyor ve kısalık ilk kez tespit ediliyorsa, normal ve hastalıklı kısalık ayrımında yararlı bir diğer ölçüt, kısalığın derecesidir. Çocuğun boy uzunluğu toplum standartlarına göre yüzde 1’lik dilimin de altında ise ciddi boy kısalığı vardır. Ciddi boy kısalığı hastalıklara bağlı oluşur, normal olarak değerlendirilmez.
 

Ciddi boy kısalığının nedenleri neler?

Boy kısalığı ve büyüme geriliği nedenleri;

• Beslenme yetersizliği
• Kronik hastalıklar
• Raşitizm ve diğer kemik hastalıkları
• Gebelik haftasına göre küçük (SGA) doğum
• Genetik bozukluklar
• Endokrin hastalıkları içerir.

En sık endokrin nedenler, tiroit ve büyüme hormonlarının yetersizliğidir. Çocuklarda büyüme geriliği ve boy kısalığının tüm dünyada en sık nedeni beslenme yetersizliğidir. Malnütrisyon olarak da adlandırılan bu durum, gelişmekte olan ülkelerde daha çok gıda alımının yetersizliğinden kaynaklanır. Nutrisyonel kısalığın tedavisinde yeterli ve dengeli gıda alımının sağlanmasının yanı sıra yüksek enerji veren beslenme ürünlerinin kullanılmasına ihtiyaç duyulabilir. Gelişmiş ülkelerde ise beslenme yetersizliği daha çok, besin emilimini bozan veya enerji sarfiyatını arttıran kronik hastalıklardan kaynaklanır. Örneğin, ince bağırsaklardan besin emilimini bozarak büyüme geriliği yapan Çölyak hastalığında kısa boy kimi zaman ilk ve tek bulgu olarak karşımıza çıkabilir. Çölyak hastalığı olan çocuklarda glütensiz diyet uygulanarak bağırsak hasarının onarılması normal büyümeyi sağlar.
 

Boy uzamasında etkili yiyecekler ve spor aktiviteleri neler?

Çocuğu erişkinden ayıran en önemli özellik büyümesidir. Büyümeyi etkileyen en önemli faktörler genetik yapı, beslenme, hormonlar ve hastalıklardır. Erişkin boy uzunluğu yüzde 80 genetik yapı tarafından belirlenir. Çocuk genlerini anne ve babasından aldığı için boyu anne baba boyu ile uyumluluk gösterir. Çocuklar anne baba boy ortalamasının 5-10 cm aşağısı ile yukarısı arasında bir boya ulaşabilirler. Bunun anlamı, kız veya erkek kardeşlerin genetik yapısı birbirine çok yakın olduğu halde boyları arasında 10-20 cm’ye varan farklılıkların mümkün olmasıdır. Bu farklılığı da beslenme ve spor gibi çevresel faktörler yaratır.
 

En önemli çevresel faktör beslenme

Bebeklik dönemi başta olmak üzere her yaşta büyümeyi etkileyen en önemli çevresel faktör beslenmedir. Çocuğun normal büyümesi için yeterli miktarlarda protein, yağ, karbonhidrat, sıvı, vitamin, mineral ve eser elementleri dengeli bir şekilde alması gerekir. Beslenme bu gereksinimleri karşılamak için yapılır. Hayatın ilk altı ayında sadece anne sütü ile beslenme bebeğin ihtiyacını mükemmel olarak karşılar ve en iyi büyümeyi sağlar. Hazır mamalara erken başlanması şişmanlık için risk yaratırken, usulüne uygun hazırlanmadan, örneğin aşırı sulandırmalarla verilen mamalar yetersiz beslenmeye yol açabilir.
 

Spor aktiviteleri de kemik uzamasına yardımcı olur

Boy uzatan yiyecek veya bitkisel ürün gibi tanımlamalar genel olarak doğru değildir. Bir kez daha vurgulamak gerekir ki çocuğa sunulan öğünler yeterince kalori ve protein içeriyorsa normal büyüme sağlanır. Çocukların et, balık ve diğer hayvansal ürünleri tüketmesi iyi büyüme için gereklidir. Kimi zaman diyet yeterince kalori ve protein içerdiği halde demir ve çinko gibi minerallerin veya diğer eser element ve vitaminlerin alımında yetersizlik olabilir. Böyle durumlarda mineral ve vitamin takviyeleri büyümeyi hızlandırabilir. İyi beslenen çocuklarda spor aktiviteleri de ayrıca kemik uzamasını uyararak büyümeyi teşvik eder. Zıplamanın temel aktivite olduğu ip atlama, basketbol, voleybol gibi sporların çocuklarda büyüme uyarıcı etkileri daha fazladır.
 

Çocuklarda boy kısalığının tedavisi nasıl yapılır?

Liv Hospital Çocuk Endokrinolojisi Kliniği’nde boy kısalığı olan çocukta altta yatan nedeni belirlemek ve tedavi etmek esastır. Endokrin hastalıklara bağlı kısalıklarda eksik olan hormonun yerine konması gerekir. Hipotiroidi saptanan çocuklara tiroit hormonu verilir. Büyüme hormonu eksikliği olan çocuklarda ise büyüme hormonu tedavisi normal büyümeyi ve çocuğun kendi potansiyeline uygun erişkin boya ulaşmasını sağlar.
 

Turner sendromu ve SGA

Öte yandan, boy kısalığı yapan bir grup hastalıkta nedene yönelik tedavi uygulanamamaktadır. Bu tür hastalığa sahip çocuklara herhangi bir müdahalede bulunulmadığında erişkin boyları kısa kalır. Bu durumun en sık karşılaşılan iki örneği bir kromozom bozukluğu olan Turner sendromu ile küçük doğan ve kısa kalan SGA’lı çocuklardır. Bu çocuklarda büyüme hormonu eksikliği olmadığı halde büyüme hormonu tedavisinin başarılı sonuçlar verdiği uluslararası alanda yapılan uzun dönemli pek çok çalışmada gösterilmiştir. Bu nedenle, ABD İlaç ve Gıda İdaresi (FDA) ve Avrupa Birliği İlaç Ajansı (EMA), Turner sendromu ve SGA olan çocuklarda büyüme hormonu tedavisini onaylamıştır.

Türkiye’de ruhsatlı büyüme hormonu ilaçlarının bu hastalıklara yönelik kullanım onayı vardır. Ancak ülkemizde büyüme hormonu eksikliği dışındaki hastalıklara bağlı boy kısalıklarının tedavisine yönelik büyüme hormonu tedavisinin geri ödemesinde güçlükler yaşanmakta ve bu nedenle hastalar mağdur olmaktadır. Sosyal Güvenlik Kurumu tarafından, Turner sendromu ve SGA gibi FDA ve EMA onaylı endikasyonlarda büyüme hormonu tedavisinin karşılanması bu tür ciddi kısalığı olan çocukların tedavi edilebilmesi bakımından önem taşır. Gelişmiş ülkelerde yaşayan çocuklara sunulan tedavi imkanı ülkemiz çocuklarına da sağlanmalıdır.